မိမိတို့ ဘယ်လို အတူတကွ ရှင်သန်နေထိုင်ကြမလဲ။

လွတ်လွတ်လပ်လပ် အတူတကွ နေထိုင်တယ်ဆိုတာ ဘာကို ဆိုလိုတာပါလဲ။ အာဏာနဲ့ အုပ်ချုပ်တာ မဟုတ်ဘဲ ယုံကြည်မှုနဲ့ အုပ်ချုပ်တယ်ဆိုတာရော ဘာကို ဆိုလိုတာလဲ။ ဒါတွေဟာ တိတ်ဆိတ်နက်ရှိုင်းတဲ့ မေးခွန်းတွေ ဖြစ်တယ်၊ အဲဒီမေးခွန်းတွေက ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒရဲ့ အဓိကအချက်မှာ ရှိနေတယ်၊ အဲဒီဝါဒက ဒီမိုကရေစီကို အပေါ်ကနေ ချမှတ်တဲ့ စနစ်တခုအဖြစ် မဟုတ်ဘဲ အောက်ခြေကနေ - အိမ်နီးနားချင်းတွေကြား၊ လမ်းတွေ၊ ရွာတွေမှာ - ရှင်သန်ကြီးထွားလာတဲ့ နေထိုင်မှုပုံစံတခုအဖြစ် ပြန်လည်စဉ်းစားဖို့ ဖိတ်ခေါ်နေတယ်။

ဒီ လောကအမြင်၊ သူ့ရဲ့ လုပ်ဆောင်မှုတွေ၊ ဖြစ်နိုင်ခြေတွေ၊ ဒါ့အပြင် သူကြုံတွေ့နေရတဲ့ စိန်ခေါ်မှုတွေကို စူးစမ်းလိုတဲ့စိတ်နဲ့ အတူတကွ ဆွေးနွေးကြည့်ကြစို့။

အိမ်နီးနားချင်းတွေမှာ အမြစ်တွယ်ထားတဲ့ ဒီမိုကရေစီအကြောင်း ပြောစို့။

ကနဦး Abdullah Öcalan က စိတ်ကူးခဲ့တဲ့ ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒဟာ ရိုးရှင်းပေမဲ့ ခိုင်မာတဲ့ အိုင်ဒီယာတခုနဲ့ စတင်ခဲ့တယ်။ ဒီမိုကရေစီဟာ နိုင်ငံတော်နဲ့ စတင်တာ မဟုတ်ဘဲ နေရာတခုနဲ့ ဘဝတခုကို မျှဝေနေကြတဲ့ ပြည်သူတွေနဲ့ စတင်သင့်တယ်ဆိုတဲ့ အိုင်ဒီယာပဲ။ ဒါဟာ အာဏာက ဝေးကွာတဲ့ အင်စတီကျူးရှင်းတွေကနေ အောက်ကို စီးဆင်းတာ မဟုတ်ဘဲ ဒေသခံ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတွေ - ရပ်ကွက်တွေ၊ ရွာတွေ၊ မြို့တွေ - ကနေ အပေါ်ကို စီးဆင်းတဲ့ ကမ္ဘာတခုကို စိတ်ကူးယဉ်ထားတယ်။ ဒါက သာမန်ပြည်သူတွေက သူတို့ရဲ့ မျှဝေထားတဲ့ အနာဂတ်ကို ဆွေးနွေးငြင်းခုံခြင်းနဲ့ ဂရုစိုက်ခြင်းအားဖြင့် ပုံဖော်ကြတဲ့ "အိမ်နီးနားချင်းတွေရဲ့ ဒီမိုကရေစီ" ဖြစ်တယ်လို့ ဆိုလိုတယ်။

သူ့ရဲ့ အဓိကအချက်မှာ ဒီဝါဒက အောက်ပါအချက်တွေကို စဉ်းစားပါတယ်။

• ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်မှု - လူမှုအဖွဲ့အစည်းတွေက သူတို့ရဲ့ လိုအပ်ချက်တွေ၊ ကျန်းမာရေးစောင့်ရှောက်မှုကနေ ပညာရေး၊ အငြင်းပွားမှုတွေ ဖြေရှင်းတာအထိ၊ ကို ဗဟိုပြုပြီး ဆုံးဖြတ်ချက်တွေ အတူတူ ချကြတယ်။ 
• ကျားမတန်းတူညီမျှမှု - အမျိုးသမီးတွေဟာ ဆုံးဖြတ်ချက်ချရာမှာ တန်းတူပူးပေါင်းပါဝင်သူတွေ ဖြစ်တယ်၊ အဓိကနေရာယူလွှမ်းမိုးထားတဲ့ အစဉ်အလာတွေကို စိန်ခေါ်နေကြတယ်။ 
• ဂေဟစနစ်ဆိုင်ရာ သတိပြုမိမှု - ကမ္ဘာမြေကြီးနဲ့ သဟဇာတဖြစ်အောင် နေထိုင်ခြင်းဟာ လမ်းညွှန်အခြေခံမူ ဖြစ်တယ်။ ပေါင်းစုံပါဝင်နိုင်မှု - ကွဲပြားတဲ့ အသံတွေနဲ့ ယဉ်ကျေးမှုတွေကို ကြိုဆိုပါတယ်၊ နှုတ်ပိတ်တာမျိုး မလုပ်ပါဘူး။

ဒါက တောင့်တင်းခိုင်မာတဲ့ တရားသေဖွဲ့စည်းစရာပုံစံတခု မဟုတ်ဘဲ စဉ်းစားပုံစဉ်းစားနည်း တခု ဖြစ်တယ်။ ယုံကြည်မှုနဲ့ တာဝန်ယူမှုဆိုင်ရာ ဆက်ဆံရေးတွေ တည်ဆောက်ဖို့ ခေါ်ဆိုနေတာ ဖြစ်တယ်၊ အဲဒီမှာ လွတ်လပ်မှုဆိုတာ မဲပေးခွင့်ရုံတင် မဟုတ်ဘဲ နားထောင်ပေးတဲ့ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတခုမှာ ကိုယ့်ရဲ့ အသံကို ထုတ်ဖော်ပြောဆိုခွင့်ရတာကို ဆိုလိုတယ်။

မျှဝေထားတဲ့ တာဝန်ယူမှုကို လက်တွေ့အသုံးချမှု

ဆီးရီးယားမြောက်ပိုင်းနဲ့ အရှေ့ပိုင်းက ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရတဲ့ ဒေသဖြစ်တဲ့ ရိုဂျာဗာမှာတော့ ဒီဝါဒကို စစ်ပွဲရဲ့ ပရမ်းပတာအခြေအနေကြားထဲမှာ စမ်းသပ်ခဲ့ရတယ်။ ဒီနေရာမှာ ပြည်သူတွေက အသစ်အဆန်းတခု တည်ဆောက်ဖို့ ရဲရင့်ခဲ့ကြတယ် - ဒီမိုကရေစီဟာ သေးငယ်တဲ့၊ ဒေသတွင်း စည်းဝေးပွဲတွေနဲ့ ရပ်ကွက်ကွန်မြူးတွေကနေ စတင်တဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်းတခုပဲ။ ဒါတွေဟာ ခမ်းနားကြီးကျယ်တဲ့ ပါလီမန်တွေ မဟုတ်ဘဲ ရိုးသားတဲ့ စုဝေးပွဲတွေ ဖြစ်တယ်။ မိသားစုတွေ လက်ဖက်ရည်သောက်ရင်း တွေ့ဆုံတာ၊ အိမ်နီးနားချင်းတွေ သူတို့ရဲ့ မျှဝေထားတဲ့ စိန်ခေါ်မှုတွေကို ဆွေးနွေးတာမျိုးတွေ ဖြစ်တယ်။

ဒီ စည်းဝေးပွဲတွေမှာ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေကို အများစုရဲ့ မဲနဲ့ မဟုတ်ဘဲ သဘောတူညီချက်နဲ့ ချမှတ်ပါတယ်။ “ဒါက အခုအချိန်အတွက် လုံလောက်ပြီလား၊ စမ်းသပ်ဖို့ လုံခြုံပြီလား” လို့ မေးတဲ့ လုပ်ငန်းစဉ်တခု ဖြစ်တယ်။ ဒီမေးခွန်းက မိမိကိုယ်ကိုယ်နှိမ့်ချမှုကို ဖိတ်ခေါ်တယ်၊ ကန့်ကွက်မှုကို ခြိမ်းခြောက်မှုအဖြစ် မဟုတ်ဘဲ အိုင်ဒီယာတွေကို ပိုမိုအားကောင်းစေတဲ့ နည်းလမ်းအဖြစ် နေရာပေးတယ်။ ခေါင်းဆောင်မှုဆိုတာ ထိန်းချုပ်မှုအကြောင်း မဟုတ်ဘဲ ဝန်ဆောင်မှုအကြောင်း ဖြစ်တယ်၊ တာဝန်ယူမှုရှိဖို့ သေချာစေဖို့ မကြာခဏ လှည့်လည်လုပ်ဆောင်ကြတယ်။ ကလေးတွေနဲ့ လူငယ်တွေကိုတောင် ဒီ စမ်းသပ်မှုထဲကို ဖိတ်ခေါ်ထားတယ်၊ လူငယ်ပါလီမန်တွေက လူကြီးစည်းဝေးပွဲတွေကို ထင်ဟပ်စေတယ်။ ဒါက ပညာရေးအဖြစ် ဒီမိုကရေစီကို အသုံးချတာလည်းဖြစ်တယ်။ ပိုင်ဆိုင်တယ်ဆိုတာ ဘာကို ဆိုလိုတာလဲ၊ တာဝန်ယူတယ်ဆိုတာ ဘာလဲ၊ မျှဝေထားတဲ့ အနာဂတ်ကို ဘယ်လို ပုံဖော်မလဲဆိုတာကို စုပေါင်းသင်ယူတာပဲ။

ဒီ ချဉ်းကပ်ပုံက အတွေးအခေါ်ပေါင်းစုံကနေ ဆွဲယူထားတယ်။ လစ်ဘာတီရီယန် မြူနီစီပယ်ဝါဒ (libertarian municipalism)၊ လူစုသိုင်းဝိုင်းအုပ်ချုပ်မှု (sociocracy)၊ အိန္ဒိယက အိမ်နီးနားချင်းဝါဒ (neighborocracy) ဆိုတဲ့ အယူအဆ၊ ဒါ့အပြင် ယုံကြည်မှုကို အပေါ်ကနေ အမိန့်ပေးလို့ မရဘဲ ဆွေးနွေးငြင်းခုံခြင်းအားဖြင့် ရရှိတယ်ဆိုတာ သိတဲ့ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတွေရဲ့ ပညာ စတာတွေလည်း ပါတယ်။ ဒါဟာ အရင်းအမြစ်အခြေပြု လူမှုအဖွဲ့အစည်းဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေး (Asset-Based Community Development) ကိုလည်း အခြေခံထားတယ်၊ အဲဒီမှာ လူတွေက သူတို့ရဲ့ ပြဿနာတွေကို စာရင်းပြုစုခြင်းအားဖြင့် စတင်တာ မဟုတ်ဘဲ အဲဒီမှာ ရှိပြီးသား ခွန်အားတွေဖြစ်တဲ့ ကျွမ်းကျင်မှုတွေ၊ စိတ်အားထက်သန်မှုတွေ၊ ဆက်ဆံရေးတွေကို အသိအမှတ်ထား ဂုဏ်ပြုခြင်းအားဖြင့် စတင်ကြတယ်။

အကျပ်အတည်းကာလမှာ ယုံကြည်မှုရဲ့ ခွန်အား

ရိုဂျာဗာရဲ့ စမ်းသပ်မှုက ဒီမိုကရေစီဟာ အနက်ရှိုင်းဆုံးအဓိပ္ပါယ်အရ ကြွယ်ဝချမ်းသာမှု မဟုတ်ဘဲ အသက်ရှင်သန်ရေး lifeline ဖြစ်တယ်ဆိုတာကို ပြသနေတယ်။ နေရပ်စွန့်ခွာရမှု၊ စစ်ရေးခြိမ်းခြောက်မှုတွေ၊ သံသယစိတ်တွေနဲ့ ရင်ဆိုင်ရတဲ့အခါ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတွေက အတူတကွ လုပ်ဆောင်ခြင်းအားဖြင့် ခွန်အားကို ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့ကြတယ်။ ဒါက နက်နဲတဲ့ သင်ခန်းစာတခုကို အကြံပြုနေတယ်။ ဘယ်လိုပဲ ပျက်စီးနေပါစေ၊ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတိုင်းက သူ့ရဲ့ ကိုယ်ပိုင်ပြန်လည်ရှင်သန်မှု မျိုးစေ့တွေကို ပိုင်ဆိုင်ထားတယ်။ သူတို့ရဲ့ ခွန်အားတွေကို ပေါင်းစည်းခြင်းအားဖြင့် အိမ်နီးနားချင်းတွေဟာ ဘုံဘဝတခုရဲ့ ပူးတွဲဖန်တီးသူတွေ ဖြစ်လာကြတယ်။

ရိုဂျာဗာကနေ ရတဲ့ သင်ခန်းစာက ပြီးပြည့်စုံတဲ့ စနစ်တွေအကြောင်း မဟုတ်ဘဲ ဆက်ဆံရေးတွေအကြောင်း ဖြစ်တယ်။ နိုင်ငံရေးဟာ သူ့ရဲ့ အကောင်းဆုံးပုံစံမှာ နားထောင်ခြင်း၊ တုံ့ပြန်ခြင်း၊ ဒါ့အပြင် ယုံကြည်မှု တည်ဆောက်ခြင်းရဲ့ စိတ်ရှည်သည်းခံရတဲ့ အလုပ် ဖြစ်တယ်။ ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒက မျှော်လင့်ချက်အတွက် ဖိတ်ခေါ်မှုတခုကို ပေးပါတယ်၊ ခမ်းနားတဲ့ ကတိတွေကနေ မဟုတ်ဘဲ အိမ်နီးနားချင်းတွေရဲ့ အတူတကွ အုပ်ချုပ်ဖို့ ယုံကြည်တဲ့ တိတ်ဆိတ်တဲ့ သတ္တိအားဖြင့် ဖြစ်တယ်။

သီအိုရီဆိုင်ရာ စိန်ခေါ်မှုတွေ - နိုင်ငံတော် မရှိဘဲ နေထိုင်ခြင်း

ဒါပေမဲ့ ဒီ လောကအမြင်က ခက်ခဲတဲ့ မေးခွန်းတွေကို ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။ ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒက ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုရှိတဲ့ အာဏာနဲ့ တသမတ်တည်းဖြစ်ဖို့ လမ်းကြောင်းရှိတဲ့ အမျိုးသား-နိုင်ငံတော်ကို ငြင်းပယ်တယ်။ ဒါပေမဲ့ နိုင်ငံတော်တွေ လွှမ်းမိုးထားတဲ့ ကမ္ဘာမှာ ကွန်မြူးတွေရဲ့ ကွန်ဖက်ဒရယ်က ကမ္ဘာ့အစီအစဉ်နဲ့ ဘယ်လို ပတ်သက်ဆက်နွယ်မလဲ။ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုရှိတဲ့ အင်စတီကျူးရှင်းတွေ မဖန်တီးဘဲ စာချုပ်စာတမ်းတွေ ဘယ်လို ညှိနှိုင်းမလဲ၊ ကျူးကျော်မှုတွေကို ကာကွယ်မလဲ၊ ဒါမှမဟုတ် အခြေခံအဆောက်အအုံ ဒါမှမဟုတ် သဘာဝပတ်ဝန်းကျင် ကာကွယ်ရေးလို ကြီးမားတဲ့ လိုအပ်ချက်တွေကို ဘယ်လို ညှိနှိုင်းဆောင်ရွက်မလဲ။ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု လျှော့ချထားတဲ့ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတွေဟာ ဒေသခံ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို ထိန်းသိမ်းထားရင်းနဲ့ ဘယ်လို ကြီးမားတဲ့ အတိုင်းအတာနဲ့ စုပေါင်း လုပ်ဆောင်နိုင်မလဲ။ သာဓကပြောရရင် ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါကို စီမံခန့်ခွဲတာ ဒါမှမဟုတ် မီးရထားလမ်း ဖောက်လုပ်တာဟာ ဒေသတွေအနှံ့အပြား ညှိနှိုင်းဆောင်ရွက်ဖို့ လိုတယ်။ ရှင်းလင်းတဲ့ ယန္တရားတွေ မရှိဘဲ စနစ်က ကာကွယ်ဖို့ ကြိုးစားနေတဲ့ လွတ်လပ်မှု ကိုယ်တိုင်ကို ထိခိုက်စေနိုင်တဲ့ ဗျူရိုကရေစီပုံစံသစ်တွေ ဒါမှမဟုတ် အာဏာတွေ ပေါ်ထွက်လာနိုင်တဲ့ အန္တရာယ် ရှိတယ်။

အယူဝါဒနဲ့ ခေါင်းဆောင်မှု

နောက်ထပ် မေးခွန်းတခု ထပ်ပေါ်လာတယ်။ ကွန်ဖက်ဒရယ်ဖွဲ့စည်းမှုကို ဘာက တည်တံ့စေတာလဲ။ လူမှုအဖွဲ့အစည်းတွေက ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရှိရင် ပိုကြီးတဲ့ ကွန်ဖက်ဒရယ်ရဲ့ နယ်နိမိတ်တွေကို ဘယ်လို ဆုံးဖြတ်မလဲ။ ဒါက ပထဝီအနေအထား၊ မျှဝေထားတဲ့ တန်ဖိုးတွေ ဒါမှမဟုတ် တခြားအရာတခုခုကို အခြေခံတာလား။ ဗဟိုအာဏာ မရှိရင် ကွန်မြူးတွေကြားက အငြင်းပွားမှုတွေကို စနစ်က ဘယ်လို ဖြေရှင်းမလဲ ဒါမှမဟုတ် ကွဲထွက်တာကို ဘယ်လို ကာကွယ်မလဲ။

ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒက ခေါင်းဆောင်မဲ့၊ အလျားလိုက် စည်းဝေးပွဲတွေကို ထောက်ခံအားပေးပါတယ်၊ ဒါပေမဲ့ ဒါဟာ Öcalan နဲ့ နက်နက်ရှိုင်းရှိုင်း ဆက်စပ်နေတယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါက Kurdish တွေနဲ့ ပိုဆိုင်နိုင်တယ်။ မေးခွန်းက သူ့ရဲ့ သြဇာလွှမ်းမိုးမှု - ဒါမှမဟုတ် ဘယ်အယူဝါဒပဲ ဖြစ်ပါစေ - ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုရှိတဲ့ အာဏာပုံစံတခု ဖြစ်လာတာကို ဒီဝါဒက ဘယ်လို ကာကွယ်မလဲဆိုတာပဲ။ ပွင့်လင်းတဲ့ ဆွေးနွေးငြင်းခုံမှုကို တန်ဖိုးထားတဲ့ စနစ်တခုက သူ့ရဲ့ အခြေခံအိုင်ဒီယာတွေက ကန့်ကွက်မှုတွေကို ချေမှုန်းတာ ဒါမှမဟုတ် ပေါင်းစုံပါဝင်မှုကို ကန့်သတ်တာမျိုး မဖြစ်အောင် ကာကွယ်ရမယ်။ ဒါဟာ သူ့ရဲ့ ကိုယ်ပိုင်အခြေခံမူတွေကို ဆက်လက် ဝေဖန်သုံးသပ်ပြီး ပြောင်းလဲတိုးတက်ဖို့ နည်းလမ်းတွေ လိုအပ်တယ်။

အသွင်ကူးပြောင်းမှုနဲ့ ပတ်သက်တဲ့ တခြားမေးခွန်းတွေလည်း ရှိတယ်။ အမျိုးသား-နိုင်ငံတော်တွေရဲ့ ကမ္ဘာက ကွန်မြူးတွေရဲ့ ကွန်ဖက်ဒရယ်အဖြစ် ဘယ်လို အသွင်ပြောင်းမလဲ။ ဒီဝါဒက နိုင်ငံတော် ပြိုကျတာ ဒါမှမဟုတ် ပဋိပက္ခလို ရှားပါးတဲ့ အခြေအနေတွေပေါ်မှာ အားကိုးပြီး အသစ်ဖွဲ့စည်းပုံတွေအတွက် နေရာဖန်တီးတာလား။ ဒါမှမဟုတ် ဒါဟာ အပြောင်းအလဲအတွက် လူတိုင်းနဲ့ သက်ဆိုင်တဲ့ ပုံစံတခု ပေးနိုင်တာလား။

လက်တွေ့အသုံးချမှုအပေါ် ဝေဖန်သုံးသပ်မှုတွေ - အခြေခံမူတွေကို အလျှော့ပေးခြင်းလား

လက်တွေ့မှာ ဝေဖန်သူတွေက ရိုဂျာဗာရဲ့ ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒကို လက်တွေ့အသုံးချတာက တင်းမာမှုတွေကို ဖော်ပြနေတယ်လို့ ငြင်းခုံကြတယ်။ အဓိက ဝေဖန်ချက်တခုကတော့ ဒီဝါဒရဲ့ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေး အမြစ်တွေဟာ အမေရိကန်လို နယ်ချဲ့အင်အားစုတွေလို့ မြင်ကြတဲ့ အင်အားစုတွေနဲ့ မဟာမိတ်ဖွဲ့ခြင်းကြောင့် ထိခိုက်နေတယ်ဆိုတာပဲ။ တချို့က ဒီဝါဒရဲ့ ကျိုးကြောင်းဆီလျော်မှု - ကမ္ဘာ့အင်အားစုအားလုံးကို "တတိယကမ္ဘာစစ်" မှာ တူညီတဲ့အရာအဖြစ် သဘောထားခြင်း - က ဒီ မဟာမိတ်ဖွဲ့မှုတွေကို လက်တွေ့ကျတဲ့အရာအဖြစ် မှန်ကန်စေတယ်လို့ ငြင်းခုံကြတယ်။ ဖေဖော်ဝါရီ ၂၀၂၅ မှာ Öcalan က ထောင်ထဲကနေ ပါတီကို လက်နက်ချဖို့၊ ကိုယ်တိုင် ဖျက်သိမ်းဖို့၊ ဒါ့အပြင် တူရကီနိုင်ငံတော်နဲ့ ဆယ်စုနှစ်များစွာကြာအောင် ဖြစ်ပွားခဲ့တဲ့ ပဋိပက္ခကို အဆုံးသတ်ဖို့ သမိုင်းဝင် ခေါ်ဆိုမှုတခု ပြုလုပ်ခဲ့တယ်။ ဒါက နယ်ချဲ့လွှမ်းမိုးမှုကနေ ကင်းဝေးတဲ့ ကိုလိုနီခေတ်လွန်ကမ္ဘာရဲ့ ရည်မှန်းချက်ကို သစ္စာဖောက်ဖို့ အန္တရာယ်ရှိတယ်၊ ဒီဝါဒရဲ့ အခြေခံမူတွေနဲ့ သူ့ရဲ့ လုပ်ရပ်တွေကြားမှာ ကွာဟချက်ကို ဖန်တီးနေတယ်။ တူရကီ ကွန်မြူနစ်ပါတီလို ပြင်ပဝေဖန်သူတွေက ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒဟာ လစ်ဘရယ်ဝါဒနဲ့ ပေါင်းစည်းသွားပြီ၊ အနောက်တိုင်းအင်အားစုတွေနဲ့ မဟာမိတ်ဖွဲ့ပြီး သူ့ရဲ့ တော်လှန်ရေးဆန်တဲ့ အစွမ်းသတ္တိကို ဆုံးရှုံးသွားပြီလို့ ငြင်းခုံကြတယ်။ ဒါက ဒီဝါဒဟာ လက်တွေ့မှာ သူ့ရဲ့ ခိုင်မာတဲ့ လောကအမြင်ကို ရေဖျန်းလိုက်နိုင်တယ်၊ သူ့ရဲ့ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်ရေး အစွန်းအထွက်တွေနဲ့ ဆန့်ကျင်ဘက်ဖြစ်တဲ့ အိုင်ဒီယာတွေ ဒါမှမဟုတ် မဟာမိတ်တွေကို လက်ခံနိုင်တယ်လို့ အကြံပြုနေတယ်။

နောက်ထပ် ဝေဖန်ချက်တခုကတော့ ဒီဝါဒက အာဏာစုစည်းတာကို ဘယ်လောက် လုံလောက်စွာ ကာကွယ်နိုင်သလဲ၊ အထူးသဖြင့် အကျပ်အတည်းကာလမှာ ကာကွယ်နိုင်သလားဆိုတာကို မေးခွန်းထုတ်တယ်။ ရိုဂျာဗာမှာ တချို့က စည်းဝေးပွဲအခြေခံ အုပ်ချုပ်ရေးသီအိုရီရှိနေပေမဲ့ စစ်တပ်ခေါင်းဆောင်တွေရဲ့ လက်အောက်မှာ "အာဏာရှင်စနစ်" ကို မြင်ကြတယ်။ ဒါက ဖြစ်နိုင်တဲ့ အားနည်းချက်တခုကို အကြံပြုနေတယ်- စစ်အုပ်ချုပ်ရေး ဒါမှမဟုတ် မတည်ငြိမ်တဲ့ အခြေအနေတွေမှာ ဒီဝါဒက အရပ်ဘက်၊ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု လျှော့ချထားတဲ့ စည်းဝေးပွဲတွေက စစ်တပ် ဒါမှမဟုတ် နိုင်ငံရေး အဆောက်အအုံတွေအပေါ် အာဏာကို ထိန်းချုပ်ထားနိုင်မလား။ သူ့ရဲ့ ဒီမိုကရေစီ အနှစ်သာရကို ထိန်းသိမ်းထားဖို့ ဒီဇိုင်းက ပိုမိုအားကောင်းတဲ့ ကာကွယ်မှုတွေ လိုအပ်နိုင်တယ်။

ကတိနဲ့ စိန်ခေါ်မှု

ဒီမိုကရက်တစ် ကွန်ဖက်ဒရယ်ဝါဒက လှပတဲ့၊ စိန်ခေါ်မှုတွေနဲ့ ပြည့်နှက်တဲ့ လောကအမြင်တခုကို ပေးပါတယ်။ ဒီမိုကရေစီဟာ လူနဲ့ဝေးကွာတဲ့ အင်စတီကျူးရှင်းတခု မဟုတ်ဘဲ ယုံကြည်မှုနဲ့ မျှဝေထားတဲ့ တာဝန်ယူမှုမှာ အမြစ်တွယ်ထားတဲ့ အသက်ဝင်စွာနဲ့ လုပ်ဆောင်မှုတခု ဖြစ်တဲ့ ကမ္ဘာတခုပဲ။ ရိုဂျာဗာမှာ သူ့ရဲ့ စမ်းသပ်မှုတွေက အကျပ်အတည်းကာလမှာတောင် လူတွေ အတူတကွ အုပ်ချုပ်ဖို့ ရဲရင့်တဲ့အခါ ဘာတွေ ဖြစ်နိုင်တယ်ဆိုတာကို ပြသနေတယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါဟာ နက်နဲတဲ့ မေးခွန်းတွေနဲ့ ရင်ဆိုင်နေရတယ်- နိုင်ငံတော် လွှမ်းမိုးထားတဲ့ ကမ္ဘာမှာ အသက်ရှင်ရပ်တည်ရေး၊ ဒေသလိုအပ်ချက်တွေနဲ့ စုပေါင်းလိုအပ်ချက်တွေကို မျှတအောင် ထိန်းညှိရေး၊ အယူဝါဒဆိုင်ရာ ပွင့်လင်းမြင်သာမှု သေချာစေရေး၊ ဒါ့အပြင် သူ့ရဲ့ လွတ်မြောက်ရေး အမြစ်ခံရာတွေနဲ့ ကိုက်ညီစွာ နေထိုင်ရေးတို့ပဲ။

ဒီဝါဒရဲ့ အစွမ်းသတ္တိ အစစ်အမှန်က အဖြေအားလုံးကို ပေးရာမှာ မဟုတ်ဘဲ ဒါကို စဉ်းစားဖို့ မိမိတို့ကို တောင်းဆိုရာမှာ ရှိတယ်လို့ ဆိုလိုတာ ဖြစ်နိုင်တယ်။ လွတ်လွတ်လပ်လပ် နေထိုင်ဖို့ မိမိတို့ ဘယ်လို ဆက်ဆံရေးမျိုးတွေ တည်ဆောက်ရမလဲ။ ဒါ့အပြင် စမ်းသပ်ဖို့ အချင်းချင်း လုံလောက်စွာ ယုံကြည်နိုင်မလား။

ဗုဒ္ဓဘာသာ ရှေးရဟန်းတွေဆီက ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု လျှော့ချထားတဲ့ အုပ်ချုပ်မှုအကြောင်း ဘာတွေ သင်ယူနိုင်မလဲ။

ဗုဒ္ဓဘာသာ ရဟန်းတွေအကြောင်း တွေးတဲ့အခါ ကျွန်တော်တို့ဟာ အရမ်း တင်းကျပ်တဲ့ စနစ်တခုကို မြင်ယောင်နိုင်တယ်။ ထိပ်ဆုံးက သက်တော်ကြီး ရဟန်းတွေ၊ သူတို့ကို ငြိမ်ငြိမ်လေး နာခံတဲ့ သက်တော်ငယ် ရဟန်းတွေနဲ့ ကမ္ဘာအနှံ့အပြား အတူတူ စည်းမျဉ်းတွေ လိုက်နာတဲ့ လူတိုင်းလိုပေါ့။ ဒါပေမဲ့ ဒီပုံစံက သိပ် မှန်ကန်တာ မဟုတ်ဘူး။

တကယ်တော့ ဗုဒ္ဓက ရဟန်းသံဃာ အဖွဲ့အစည်း "သံဃာ" ကို ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုနဲ့ လုံးဝမတူတဲ့ နည်းလမ်းနဲ့ အလုပ်လုပ်ဖို့ ရည်ရွယ်ဒီဇိုင်းထုတ်ခဲ့တာ ဖြစ်တယ်။ ကိုယ် တယောက်တည်း ဒါမှမဟုတ် အုပ်စုတခုတည်းက အရာအားလုံးကို ထိန်းချုပ်တာကို သူ မလိုချင်ခဲ့ဘူး။ ပရိနိဗ္ဗာန်ပြုကာနီး ဦးဆောင်သူ၊ သာသနာပိုင် မရှိဘူးလို့ ထင်ထင်ရှားရှား ပြောသွားခဲ့သေးတယ်။ ဗုဒ္ဓဟာ ဒေသအလိုက်ဖြစ်တဲ့၊ ပျော့ပြောင်းတဲ့၊ အချင်းချင်း လေးစားမှုနဲ့ အတူတူမျှဝေထားတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေကနေ လမ်းညွှန်တဲ့ စနစ်တခု တည်ဆောက်ခဲ့တာပဲ။

ဘယ်လို အလုပ်လုပ်လဲ ဆိုတာ ကြည့်ရအောင်။
ဗုဒ္ဓဘာသာ ရဟန်းဘဝရဲ့ အဓိက စည်းမျဉ်းတွေကို ဝိနယ လို့ ခေါ်တဲ့ ဟောပြောချက်အနေနဲ့ စုစည်းထားတာဖြစ်တယ်။ ဒါဟာ ရဟန်းတွေ ငြိမ်းချမ်းစွာနဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရားပိုင်း ကောင်းမွန်စွာ နေထိုင်နိုင်ဖို့ ကူညီပေးမယ့် အသေးစိတ် စည်းမျဉ်းတွေနဲ့ ကျင့်စဉ်တွေ ဖြစ်တယ်။ ဒါရဲ့ စိတ်ဝင်စားစရာ အကောင်းဆုံး စိတ်ကူးတွေထဲက တခုကတော့ ကြီးမားတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေကို အဖွဲ့တခုအနေနဲ့ အတူတူ ချမှတ်သင့်တယ်ဆိုတာပဲ။

ဒီလို အဖွဲ့နဲ့ လုပ်တာကို သံဃကမ္မ လို့ ခေါ်တယ်။ ရဟန်းတွေဟာ ဒေသတွင်း သတ်မှတ်နယ်မြေ တခု ( သိမ်) မှာ စုဝေးပြီး အရေးကြီးတဲ့ အရာတခုခုကို ဆွေးနွေးတဲ့အခါ ဖြစ်ပေါ်တယ်။  ဥပမာ ဘယ်သူ့ကို ရှင်ရဟန်း ပြုပေးမလဲ၊ အငြင်းပွားမှုတွေကို ဘယ်လို ကိုင်တွယ်မလဲ ဒါမှမဟုတ် စည်းမျဉ်း တခု ချိုးဖောက်ခံရရင် ဘာလုပ်မလဲ ဆိုတာမျိုးတွေကို ဆွေးနွေးခဲ့ကြတယ်။

သူတို့ဟာ အားလုံး သဘောတူညီမှု ရဖို့ ကြိုးစားကြတယ်။ လူတိုင်း သဘောတူရင် ဆုံးဖြတ်ချက်က တရားဝင် ဖြစ်တယ်။ သက်တော်ကြီးရင်တောင် ကိုယ် တယောက်တည်း အရာအားလုံးကို ဆုံးဖြတ်လို့ မရဘူး။ အတွေ့အကြုံကို လေးစားတာ အရေးကြီးတယ်၊ ဒါပေမဲ့ အဖွဲ့အစည်းရဲ့ သဟဇာတ ဖြစ်တာကို ထိခိုက်တာမျိုး မဟုတ်ဘူး။ စိတ်ကူးက ရိုးရှင်းတယ်။ ပညာက လမ်းညွှန်ပေးသင့်တယ်၊ ထိန်းချုပ်တာ မဟုတ်ဘူး။

ဒီစနစ်ဟာ ပြီးပြည့်စုံဖို့ ဒါမှမဟုတ် အမြဲတမ်း သဘောတူဖို့ အကြောင်း မဟုတ်ဘူး။ ဒါဟာ နားထောင်တာ၊ ဆွေးနွေးတာနဲ့ ဘုံအမြင် တခု ရှာဖွေတာဖြစ်တယ်။ အတူတူရှာတယ်ပေါ့။

အုပ်ချုပ်ရေးမှာ ဌာနချုပ် မရှိဘူး၊ အကြီးအကဲတွေ မရှိဘူး။ ကမ္ဘာအနှံ့အပြားက ဗုဒ္ဓဘာသာ ဘုန်းကြီးကျောင်းတွေဟာ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ ခေါင်းဆောင် တယောက်ဆီက အမိန့်တွေ လိုက်နာရမယ်လို့  ဗုဒ္ဓဘာသာမဟုတ်သူတဦးက ထင်ကောင်း ထင်နိုင်တယ်။ ဒါပေမဲ့ ဝိနည်းက အဲဒီလို အလုပ်မလုပ်ဘူး။ ဗဟို အာဏာ တခုကို ဖန်တီးဖို့ ဒါကို ဘယ်တော့မှ မရည်ရွယ်ခဲ့ဘူး။

ရဟန်းသံဃာအဖွဲ့အစည်း တခုစီဟာ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် တာဝန်ယူတယ်။ သူ့ရဲ့ ကိုယ်ပိုင်စည်းတွေ သတ်မှတ်နိုင်တယ်။ သူ့ရဲ့ ကိုယ်ပိုင် အစည်းအဝေးတွေ လုပ်တယ်။ ဒေသခံ လိုအပ်ချက်တွေပေါ် အခြေခံပြီး မျှဝေထားတဲ့ စည်းမျဉ်းတွေကို လမ်းညွှန်အဖြစ် သုံးပြီး ဘာလုပ်ရမယ်ဆိုတာ ဆုံးဖြတ်တယ်။ ဥပမာ အလွန်ဆင်းရဲပြီး စေတနာလည်း ရှိတဲ့သူတွေဆီမှာ အလှူမခံသင့်ဘူးဆိုတာမျိုး Guideline တွေ ရှိပေမယ့် အဲ့သည်အရာက ပျော့ပြောင်းပြီး လက်တွေ့ဘဝမှာ အခြေခံထားတယ်။

တစုံလုံးမှာ စည်းမျဉ်းတွေကို အပေါ်ကနေ "အတင်းအကျပ် လုပ်ခိုင်းဖို့" ဘယ်သူမှ မရှိဘူးဆိုတဲ့ အဓိပ္ပာယ်လည်း ဖြစ်တယ်။ အရာအားလုံးဟာ ရဟန်းတွေရဲ့ ဝိနည်းမှာ မြုပ်နှံထားတဲ့ စိတ်ကောင်းစေတနာကို လိုက်နာလိုစိတ်အပေါ် မူတည်တယ်။ ဒီစနစ်ဟာ ရဟန်းတွေ "ဘာမှန်တယ်" ဆိုတာကို လုပ်ဖို့ လေးလေးနက်နက် ဂရုစိုက်တဲ့အခါ အကောင်းဆုံးဖြစ်တယ်။ တယောက်ယောက်က သူတို့ကို ပြောလို့ မဟုတ်ဘဲ သူတို့ အတူတူ ရွေးချယ်လို့ ဖြစ်တယ်။ မေတ္တာ၊ ဂရုဏာနဲ့ ရွေးချယ်ရတာဖြစ်တယ်။

အစိုးရတွေ ဝင်လာတဲ့အခါမှာ ပြဿနာ စတာပဲ။

မြန်မာနဲ့ ထိုင်းလို နိုင်ငံတွေမှာ နိုင်ငံတော်က တရားဝင် ဗုဒ္ဓဘာသာ အာဏာပိုင် အဖွဲ့အစည်းတွေ ဖန်တီးသတ်မှတ်လိုက်တယ်။ မကြာခဏဆိုသလို ထိပ်ဆုံးမှာ သက်တော်ကြီး ရဟန်း၊ အကျော်အမော်ဘုန်းကြီးတွေ ( မဟာသံဃနာယကများ) ရှိတယ်။ ဒီလို နိုင်ငံတော်က အတည်ပြုထားတဲ့ စုစည်းမှုဟာ တနိုင်ငံလုံးမှာ အရာတွေကို စနစ်တကျ လုပ်ဖို့ ကူညီတယ်။ ဒါပေမဲ့ အခုဟာက မူလဝိနည်းထဲမှာ ဘယ်တော့မှ မရည်ရွယ်ခဲ့တဲ့ ကွပ်ကဲမှုအလွှာ တခုကို ထပ်ပေါင်းထည့်လိုက်တာ ဖြစ်တယ်။

ဒါက ပုစ္ဆာတခုကို ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။ နိုင်ငံတော်ရဲ့ စပွန်ဆာနဲ့ ဗုဒ္ဓဘာသာ ပုံစံက ရဟန်းသူမြတ်တွေရဲ့ ကိုယ်ပိုင် စံနှုန်းတွေနဲ့ မကိုက်ညီတဲ့အခါ ဘာဖြစ်မလဲ။ အစိုးရတွေက စည်းမျဉ်းတွေ သတ်မှတ်တဲ့အခါ ရဟန်းတွေ မူလကလို ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် စစ်စစ်မှန်မှန် ဆက်အုပ်ချုပ်နိုင်ပါဦးမလား။ နိုင်ငံရေးမာယာရှင်တွေကတော့ ဘာသာဝင်အုပ်စုတွေကို သူတို့ဖောက်ပေးတဲ့လမ်းပေါ် တွန်းတင်တာပဲ။

မည်သို့ပင်ဖြစ်စေ၊ အဲဒီနေရာတွေက မူလရည်ရွယ်ချက်ကို ပြောင်းလဲဖို့ စွမ်းအင်အကန့်အသတ်နဲ့သာ ရှိတာပါ။ ရလဒ်ကတော့ ရောထွေးနေတာပဲ။ ဘာသာရေး အပိုင်းတခု၊ နိုင်ငံရေး အပိုင်းတခု ပေါ်လာတာမျိုးပေါ့။ တခုနဲ့တခု ခွဲထုတ်ဖို့ အမြဲတမ်း မလွယ်ဘူး။ မင်းဆရာဖြစ်ချင်တဲ့ဘုန်းကြီး၊ ဘုရားဒကာ၊ ဘုရားလောင်းအဖြစ် တရားဝင်မှု လိုချင်တဲ့ ဘုရင်တွေနဲ့ မူလ လွတ်လပ်မှုကိုအခြေခံတဲ့ ရည်ရွယ်ချက်ဟာ ပါးလျလာတယ်။ လွတ်လပ်မှုဟာလည်း ဘဝနေနည်း မတတ်သူတွေအတွက် ဝန်ထုပ်ဝန်ပိုးဖြစ်တယ်။ လွတ်လပ်ရတဲ့ ဝန်ကို မခံနိုင်သူတွေကလည်း ထိန်းချုပ်တဲ့ အာဏာနေရာတခုကို လိုလားကြတတ်တာမဟုတ်လား။

ဗုဒ္ဓဘာသာ ရဟန်းများ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုမရှိ အုပ်ချုပ်တဲ့စနစ်ရဲ့ အလှတရားကတော့ လူတွေကို တာဝန်ယူဖို့ ယုံကြည်တာပဲ။ ဒီထဲမှာ ဆွေးနွေးတာ၊ ဂရုစိုက်တာနဲ့ မျှဝေထားတဲ့ အားထုတ်မှုကို တန်ဖိုးထားတယ်။ ကလျာဏမိတ္တ (မိတ်ကောင်းစိတ်) ကို တန်ဖိုးထားတယ်။ အာဏာ ဒါမှမဟုတ် ကြောက်ရွံ့မှုကနေ တခြားသူတွေကို ထိန်းချုပ်တဲ့နည်းကို မယုံကြည်ဘူး။ အဲဒီအစား လူတွေကို စံနမူနာပြ နေထိုင်ဖို့နဲ့ တခြားသူတွေကိုလည်း ဒီလို လုပ်ဖို့ ကူညီဖို့ ဖိတ်ခေါ်တာ ဖြစ်တယ်။

ဒါပေမဲ့ လှပတဲ့အရာတွေ အားလုံးလိုပဲ ဒါက ကြွတ်ဆတ်ပျက်စီးလွယ်တဲ့ အနေအထားလည်း ဖြစ်တယ်။ ရိုးသားမှုအခြေခံတဲ့ အားထုတ်မှုနဲ့ နားလည်မှု မရှိရင် ဒီစနစ်က အားနည်းသွားနိုင်တယ်။ ရဟန်းတွေအနေနဲ့ ဂိုဏ်းဖွဲ့၊ မစုဝေး၊ မပြောဆို၊ မဆင်ခြင်သုံးသပ်ကြရင် ဖွဲ့စည်းမှုက ပြိုကွဲသွားမယ်။ ပြင်ပအင်အားစုတွေ လွှမ်းမိုးရင် အဖွဲ့အစည်းက သူ့ရဲ့ လွတ်လပ်မှု၊ ကိုယ်ပိုင်ပြဋ္ဌာန်းမှုကို ဆုံးရှုံးနိုင်တယ်။

ဒါတောင်မှ ဝိနည်းက မိမိတို့ကို ကောင်းမွန်တဲ့ အုပ်ချုပ်မှုဟာ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုရှိဖို့ မလိုအပ်ဘူးဆိုတာ ပြန်သတိပေးနိုင်တယ်။ ဒါဟာ ဒေသအလိုက် လုပ်ရမှာ ဖြစ်နိုင်တယ်။ ဒါဟာ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်တာ ဖြစ်နိုင်တယ်။ ဒါဟာ လူသားဆန်တာ ဖြစ်နိုင်တယ်။ အာဏာလွန်ဆွဲမှုတွေနဲ့ ထိန်းချုပ်မှုတွေ ပြည့်နေတဲ့ ကမ္ဘာမှာ ဒီ ရှေးဟောင်းအတွေးအခေါ်တခုက လူတွေကို လူသားလွတ်လပ်မှုအကြောင်း သင်ကြားပေးနေပါတယ်။

ဝိနည်းရဲ့ တဖြည်းဖြည်းချင်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်လာပုံကို တည်ငြိမ်မှုမရှိတာအဖြစ်၊ ချက်ချင်းပေါ်ထွန်းလာတဲ့ စည်းမျဉ်းတခု မဟုတ်ဘဲ အစောပိုင်း ရဟန်း သံဃာအဖွဲ့ ရဲ့ လိုအပ်ချက်တွေနဲ့ စိန်ခေါ်မှုတွေကို တုံ့ပြန်ရင်း ပြောင်းလဲလာတဲ့ အသက်ဝင်နေတဲ့ ဘောင်တခုအဖြစ် မိမိတို့ ကြည့်ရအောင်။ ဒါဟာ အမှန်စင်စစ် "ဝိဘဇ္ဇ" အမြင်နဲ့ သက်ဆိုင်တယ်၊ အဲဒီမှာ ကျင့်စဉ်တွေနဲ့ အယူဝါဒတွေကိုတောင် တည်ငြိမ်တဲ့၊ ကိုယ်ပိုင် အနှစ်သာရကနေ ပေါ်ထွက်လာတာ မဟုတ်ဘဲ အခြေအနေတွေပေါ် မူတည်ပြီး ဖြစ်ပေါ်လာတာအဖြစ် မြင်တယ်။

ဗုဒ္ဓဘာသာရဲ့ အနတ္တ (ကိုယ်ပိုင်တည်မြဲမှု မရှိ) ဆိုတဲ့ သွန်သင်မှုဟာ ဒီဝိဘဇ္ဇဘောင်ရဲ့ အဓိကပဲ။ ဒါက တည်မြဲတဲ့၊ မပြောင်းလဲတဲ့၊ ကိုယ်ပိုင် အတ္တ ဒါမှမဟုတ် စိတ်ဝိညာဉ် မရှိဘူးလို့ ဆိုတယ်။ မိမိတို့ အတ္တအဖြစ် ခံစားရတာဟာ အမြဲတမ်း ပြောင်းလဲနေတဲ့ ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာနဲ့ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဖြစ်စဉ်တွေ ပေါင်းစပ်ထားတာ ဖြစ်တယ်။ ဒါက သဘာဝအတိုင်း မေးခွန်းတခု ဖြစ်ပေါ်စေတယ်- တည်မြဲတဲ့ အတ္တမရှိတဲ့နဲ့ ရည်မှန်းချက် ရှိတဲ့၊ မွေးရာပါ ကိုယ်ကျင့်တရား ဥပဒေတွေ မရှိတဲ့ ကမ္ဘာမှာ ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်မှုနဲ့ ဝိနည်း လို စည်းမျဉ်းတွေကို လိုက်နာတာရဲ့ အခြေခံက ဘာလဲ။

ဗုဒ္ဓဘာသာက ဒါကို ကံ ရဲ့ အချင်းချင်း ဆက်စပ်နေတဲ့ နိယာမတွေ၊ ဆင်းရဲခြင်း (ဒုက္ခ) နားလည်မှုနဲ့ နိဗ္ဗာန် (လွတ်မြောက်ခြင်း) ကို ရှာဖွေခြင်းအားဖြင့် ဖြေရှင်းတယ်။

မြင့်မြတ်တဲ့ အာဏာပိုင် တဦးက ချပေးတာ ဒါမှမဟုတ် လက်တွေ့ဘဝရဲ့ အနှစ်သာရထဲ ထွင်းထုထားတဲ့ ရည်မှန်းချက်ရှိတဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား ဥပဒေ တခုအစား ဗုဒ္ဓဘာသာက ကံ ကို ကိုယ်ကျင့်တရားဆိုင်ရာ အကြောင်းရင်းရဲ့ သဘာဝ ဥပဒေအဖြစ် တင်ပြတယ်။ ကံ ဆိုတာ စာသားအရ "အလုပ်" လို့ အဓိပ္ပာယ်ရတယ်၊ ဗုဒ္ဓဘာသာ အခြေအနေမှာ ဒါဟာ ကိုယ်၊ နှုတ်၊ စိတ် ရဲ့ ရည်ရွယ်ချက်ရှိတဲ့ အလုပ်တွေကို ရည်ညွှန်းတယ်။ ဒီ ရည်ရွယ်ချက်တွေဟာ အရေးကြီးတဲ့ အကြောင်းအချက်ပဲ။ ကောင်းတဲ့ ရည်ရွယ်ချက်တွေ (မတပ်မက်တာ၊ မမုန်းတာနဲ့ မတွေဝေတာမှာ အမြစ်တွယ်တယ်) က ကောင်းတဲ့ ရလဒ်တွေဆီ ဦးတည်စေပြီး မကောင်းတဲ့ ရည်ရွယ်ချက်တွေ (တပ်မက်တာ၊ မုန်းတာနဲ့ တွေဝေတာမှာ အမြစ်တွယ်တယ်) က မကောင်းတဲ့ ရလဒ်တွေဆီ ဦးတည်စေတယ်။ ဒီ ရလဒ်တွေ ဒါမှမဟုတ် ဝိပါက (အလုပ်ရဲ့ အသီးအပွင့်) ဟာ တဦးချင်းစီအတွက် ခံစားမှုအရ ပေါ်ပေါက်လာတယ်။

အနတ္တအမြင်အရ ကံ ဟာ ပြင်ပစွမ်းအား တခု ဒါမှမဟုတ် တည်မြဲတဲ့ ဝိညာဉ် တခုအတွက် ပေးအပ်တဲ့ ဆုပေး အပြစ်ပေး စနစ်တခု မဟုတ်ဘူး။ ဒါ့အပြင် ဒါဟာ သံသရာ (လည်နေတဲ့ ဘဝ) ထဲက မိမိတို့ရဲ့ ခံစားမှုတွေကို ပုံဖော်တဲ့ အနုစိတ်တဲ့ အကြောင်းနဲ့ အကျိုး ဆက်နွယ်မှု ကွန်ရက်တခု ဖြစ်တယ်။ မိမိတို့ရဲ့ အလုပ်တွေက နောက်နောင် ခံစားမှုတွေကို လွှမ်းမိုးတဲ့ သဘာဝနဲ့ အခြေအနေတွေကို ဖန်တီးပေးတယ်၊ ဒီဘဝမှာရော နောက်နောင် ဖြစ်မယ့် ဘဝတွေမှာပါပေါ့ (ဝိညာဉ် ကူးပြောင်းတာအဖြစ် မဟုတ်ဘဲ အကြောင်း ဆက်နွယ်မှု ဆက်လက်တည်ရှိတာအဖြစ် နားလည်ရမယ်)။

အနတ္တအမြင်က မကောင်းတဲ့ စေ့ဆော်မှုကို အားနည်းစေတယ်။

အနတ္တ ရဲ့ အယူဝါဒက မကောင်းတဲ့ အလုပ်တွေရဲ့ အခြေခံအုတ်မြစ်- ပုံသေ အတ္တအပေါ် စွဲလမ်းမှုကို အားနည်းစေခြင်းအားဖြင့် ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်မှုအပေါ် နက်နက်ရှိုင်းရှိုင်း သက်ရောက်မှု ရှိတယ်။ ဆင်းရဲဒုက္ခ အများစုနဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား မကောင်းတဲ့ အပြုအမူတွေဟာ ခိုင်မာတဲ့၊ ကိုယ်ပိုင် "ငါ" (ကာကွယ်ဖို့၊ ကျေနပ်အောင် လုပ်ဖို့နဲ့ အခိုင်အမာ ပြောဖို့ လိုအပ်တယ်) ဆိုတဲ့ မှားယွင်းတဲ့ ယုံကြည်မှုကနေ ဖြစ်ပေါ်လာတယ်။ တပ်မက်တာ၊ မုန်းတာနဲ့ တွေဝေတာတွေဟာ အဖြစ်မှန်ကို ဒီလို အခြေခံ မှားယွင်းစွာ နားလည်မှုကနေ ဖြစ်ပေါ်လာတာပဲ။

အနတ္တကို နားလည်တာဟာ ခံစားမှုတွေကို နတ္ထိဝါဒ၊ ပျက်သုဉ်းဝါဒအရ ငြင်းဆိုတာ မဟုတ်ဘူး၊ ဒါဟာ မွေးရာပါ တည်ရှိမှုရဲ့ လစ်ဟာတဲ့ သဘာဝအပေါ် ထိုးထွင်းဉာဏ် ဖြစ်တယ်။ ကျင့်ကြံသူက တည်ငြိမ်တဲ့ အတ္တဆိုတဲ့ စိတ်ကူးယဉ်မှုကနေ မြင်လာတဲ့အခါ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် ဗဟိုပြုတဲ့ တပ်မက်မှုတွေနဲ့ မလိုလားမှုတွေရဲ့ ဖိအားက လျှော့သွားတယ်။ ကိုယ်ကျင့်တရား မကောင်းတဲ့ အလုပ်တွေအတွက် စေ့ဆော်မှုဟာ များသောအားဖြင့် ဒီ စိတ်ကူးယဉ် အတ္တကို အကျိုးပြုဖို့ ဒါမှမဟုတ် ကာကွယ်ဖို့ ရည်ရွယ်တာ ဖြစ်ပြီး ဒါက လျော့နည်းသွားတယ်။

ဗုဒ္ဓဘာသာမှာ အဆုံးစွန် ရည်မှန်းချက်ကတော့ ဆင်းရဲဒုက္ခကနေ လွတ်မြောက်ခြင်း (နိဗ္ဗာန်) ပဲ။ အရိယသစ္စာ လေးပါး က ဆင်းရဲဒုက္ခရဲ့ ပြဿနာ၊ သူ့ရဲ့ မူလအကြောင်း (တပ်မက်မှုနဲ့ စွဲလမ်းမှု၊ အဖြစ်မှန်ရဲ့ တကယ့် သဘာဝကို မသိမှုမှာ အမြစ်တွယ်တယ်၊ အနတ္တ ပါ ပါဝင်တယ်)၊ သူ့ရဲ့ ချုပ်ငြိမ်းမှုနဲ့ သူ့ရဲ့ ချုပ်ငြိမ်းရာ လမ်း (မဂ္ဂင်ရှစ်ပါး) ကို အကျဉ်းချုပ် ဖော်ပြတယ်။

ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်မှု၊ အထူးသဖြင့် ရဟန်းတွေအတွက် ဝိနည်း ကို လိုက်နာတာနဲ့ လူပုဂ္ဂိုလ်တွေအတွက် ငါးပါးသီလ ကို လိုက်နာတာဟာ ဒီလမ်းရဲ့ အရေးပါတဲ့ အစိတ်အပိုင်းပဲ။ ဒါဟာ စိတ်ထင်ရာ ပုံသေ စည်းမျဉ်းတွေကို နာခံတာ မဟုတ်ဘဲ စိတ်ကို သန့်စင်စေတဲ့၊ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ်နဲ့ တခြားသူတွေအတွက် ဆင်းရဲဒုက္ခ လျှော့ချပေးတဲ့နဲ့ ပိုပြီး နက်ရှိုင်းတဲ့ ထိုးထွင်းဉာဏ်နဲ့ လွတ်မြောက်ခြင်းအတွက် အခြေအနေတွေ ဖန်တီးပေးတဲ့ ကောင်းတဲ့ နေထိုင်နည်းတွေကို ပျိုးထောင်တာပဲ။

ဝိနည်း ကို လိုက်နာတာဟာ ဒီ အမြင်အရ ဆိုရင် ကံ ကို နားလည်မှုနဲ့ နိဗ္ဗာန် ကို ရည်မှန်းတာမှာ အခြေခံတဲ့ ကိုယ့်ဆန္ဒနဲ့ လုပ်ဆောင်မှု ဖြစ်တယ်။ ရဟန်းတွေဟာ ပြင်ပ ဘုရားသခင်က အမိန့်ပေးလို့ ဒါမှမဟုတ် ထာဝရ ဝိညာဉ် တခုက အပြစ်ပေးခံရမှာမို့ ဒီစည်းမျဉ်းတွေကို ကတိကဝတ် ပြုတာ မဟုတ်ဘူး၊ ဒါပေမဲ့ သူတို့ဟာ လိုက်နာခြင်းက ဝိညာဉ်ရေးရာ ကျင့်စဉ်အတွက် လိုအပ်တဲ့ အခြေအနေတွေကို ဖြစ်ပေါ်စေတယ်၊ ထိခိုက်မှု လျှော့ချတယ် ပြီးတော့ ရဟန်း သံဃာအဖွဲ့အစည်း ထဲမှာ စုပေါင်း လွတ်မြောက်ခြင်းကို ရှာဖွေတာကို ကူညီတယ်ဆိုတာ သိရှိနားလည်လို့ပဲ။ စည်းမျဉ်းတွေကို စိတ်နဲ့ ခန္ဓာကို လေ့ကျင့်ဖို့၊ မကောင်းတဲ့ သဘာဝတွေကို တန်ပြန်ဖို့နဲ့ အနတ္တ ကို နားလည်ခြင်းနဲ့ ဆင်းရဲဒုက္ခကို အဆုံးသတ်ဖို့ မရှိမဖြစ် လိုအပ်တဲ့ အရည်အချင်းတွေဖြစ်တဲ့ သတိပဋ္ဌာန်၊ မေတ္တာနဲ့ ပညာတွေကို ပျိုးထောင်ဖို့ ကျွမ်းကျင်တဲ့ နည်းလမ်းတွေ (ဥပါယ်) အဖြစ် မြင်တယ်။

အချုပ်အားဖြင့်၊ တည်မြဲတဲ့ အတ္တ မရှိတဲ့၊ ကိုယ်ကျင့်တရားမှာတောင် ငါဆိုတဲ့ ဒိဋ္ဌိကပ်ဖို့ ရည်မှန်းချက် မဟုတ်တဲ့  ဗုဒ္ဓဘာသာ ဘောင်ထဲမှာ ကံ ဟာ ရည်ရွယ်ချက်တွေ၊ လုပ်ဆောင်မှုတွေနဲ့ ခံစားမှုတွေကြား အကြောင်းနဲ့ အကျိုး ဆက်စပ်မှုကို နားလည်စေတယ်။ ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်မှုဟာ မကောင်းတဲ့ အလုပ်တွေက ဆင်းရဲဒုက္ခဆီ ဦးတည်စေတယ်၊ ကောင်းတဲ့ အလုပ်တွေက ကောင်းကျိုးချမ်းသာဆီ ဦးတည်စေတယ်ဆိုတာ သိရှိနားလည်မှုကနေ စေ့ဆော်တာ ဖြစ်တယ်။

အနတ္တဟာ တည်ငြိမ်တဲ့ အတ္တ ဆိုတဲ့ စိတ်ကူးယဉ်မှုကို ဖျက်သိမ်းပေးတယ်။ ဒါဟာ ဆင်းရဲဒုက္ခ အများစုနဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား မကောင်းတဲ့ အပြုအမူတွေရဲ့ အဓိက အကြောင်းရင်းပဲ။ ကိုယ်ပိုင်တည်မြဲမှု မရှိဘူးဆိုတာ သိရှိနားလည်ခြင်းက မကောင်းတဲ့ အလုပ်တွေကို မောင်းနှင်တဲ့ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် ဗဟိုပြုတဲ့ စေ့ဆော်မှုတွေကို အားနည်းစေတယ်။

နိဗ္ဗာန် (လွတ်မြောက်ခြင်း) ကို ရှာဖွေခြင်းက အကြီးမားဆုံး ရည်မှန်းချက်ကို ပေးတယ်။ ဝိနည်း ကို လိုက်နာတာနဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်အောင် လုပ်တာဟာ စိတ်ကို သန့်စင်စေဖို့၊ ဆင်းရဲဒုက္ခ လျှော့ချဖို့နဲ့ အနတ္တ ရဲ့ အမှန်တရားကို နားလည်ခြင်းနဲ့ လွတ်မြောက်ခြင်းကို ရရှိဖို့အတွက် မရှိမဖြစ် လိုအပ်တဲ့ ကျွမ်းကျင်တဲ့ နည်းလမ်းတွေအဖြစ် မြင်တယ်။

ဒါကြောင့် ဒီအခြေအနေမှာ စည်းမျဉ်းတွေကို ယုံကြည်ပြီး လိုက်နာတာဟာ ပြင်ပ အာဏာပိုင် တဦးအပေါ် ဒါမှမဟုတ် တည်မြဲတဲ့ အတ္တရဲ့ အမိန့်တွေအပေါ် ထုံအရိုးရှင်းတဲ့ ယုံကြည်မှုအပေါ် အခြေခံတာ မဟုတ်ဘဲ အကြောင်းနဲ့ အကျိုးကို လက်တွေ့ကျကျ နားလည်မှု၊ ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်မှုရဲ့ ပြောင်းလဲနိုင်စွမ်းနဲ့ ဆင်းရဲဒုက္ခကနေ လွတ်မြောက်ခြင်းဆိုတဲ့ အဆုံးစွန် ရည်မှန်းချက်တွေအပေါ် အခြေခံတာ ဖြစ်တယ်။ စည်းမျဉ်းတွေဟာ အဖြစ်မှန်ရဲ့ လစ်ဟာတဲ့၊ အချင်းချင်း မှီခိုနေတဲ့ သဘာဝကို နားလည်ခြင်း လမ်းကြောင်းပေါ်က လမ်းညွှန် အမှတ်တွေနဲ့ လေ့ကျင့်တဲ့ ဘီးတွေလိုပဲ ဖြစ်တယ်။ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ်နဲ့ သတ္တဝါ အားလုံး အတွက် ကောင်းကျိုးချမ်းသာ ရစေမယ့် နေထိုင်နည်းကို ပျိုးထောင်ဖို့ ကူညီတာပေါ့။

ဒီနေ့ခေတ်မှာ နိုင်ငံရေးကို ပြိုင်ပွဲနယ်ပယ် တခုအဖြစ် မြင်လာတာ ကျင့်သား ရနေပြီ။ ပြိုင်ဘက်ဝါဒတွေ အားပြိုင်ကြတယ်၊ အကျိုးစီးပွားတွေ ညှိနှိုင်းကြတယ်၊ ပြီးတော့ အောင်ပွဲတွေကို GDP လို ဂဏန်းတွေနဲ့ တိုင်းတာတာ များတယ်။ နိုင်ငံရေးဟာ ဗျူဟာတွေနဲ့ တွက်ချက်မှုတွေ၊ ဟောပြောမှုတွေနဲ့ ဆောင်ပုဒ်တွေ၊ အာဏာကို အတည်ပြုတာနဲ့ ခုခံတာတွေရဲ့ နေရာတခုလို့ မိမိတို့ ယူဆထားမိတယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒီနိုင်ငံရေးလမ်းတလျှောက် အသံမထွက်ပေမယ့် အလွန်အမင်း အခြေခံကျတဲ့ စိတ်ကူးတခုအကြောင်း ပြောဆိုတာကို မိမိတို့ ရပ်လိုက်မိတယ်။ အဲ့ဒါက နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယစိတ်ပဲ။
 
နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဆိုတာ ညစာ အတူစားတာ ဒါမှမဟုတ် သီချင်းခံစားပုံ တူတာတွေကနေ ဖြစ်ပေါ်လာတဲ့ မိတ်ဆွေပုံစံမျိုး မဟုတ်ဘူး။ ပိုရှားပါးတဲ့၊ ပိုရှေးကျတဲ့၊ ပိုနက်ရှိုင်းတဲ့ ပုံစံမျိုး။ မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုဟာ ဒီဖွံ့ဖြိုးတဲ့ အဓိပ္ပာယ်အရ ဆိုရင် တဦးနဲ့တဦး ဂရုစိုက်နိုင်စွမ်း ဖြစ်တယ်။ အကျိုးအမြတ်ကိုအမြဲကြည့်ဖို့ မဟုတ်ဘူး။ "မင်း ငါ့အတွက် ဘာလုပ်ပေးနိုင်လဲ" လို့ မမေးဘဲ "ငါတို့ အတူတူ ကောင်းကောင်းမွန်မွန် ဘယ်လို နေထိုင်နိုင်မလဲ" လို့ မေးတဲ့ စိတ်ဗီဇ ဖြစ်တယ်။ ဒါဟာ စာချုပ်တွေ ဒါမှမဟုတ် အဆင်ပြေမှုတွေမှာ အခြေခံတာ မဟုတ်ဘဲ ယုံကြည်မှုနဲ့ တခြားလူရဲ့ ဘဝဟာ (သူကကိုယ်နဲ့ မသိကျွမ်းသေးရင်တောင်၊ ရင်းနှီးမှု မရှိရင်တောင်မှ) အရေးကြီးသေးတယ်ဆိုတဲ့ ယုံကြည်မှုမှာ အခြေခံတယ်။ ဆိုလိုတာက နိုင်ငံရေးအရ တနိုင်ငံတည်း၊ လူထုတခုတည်း၊ တကမ္ဘာတည်း မျှဝေနေကြတာဖြစ်လို့ မိတ်ဆွေစိတ်ကို ဒီကနေဖြစ်တည်ရင် လက်ဖက်ရည် အတူတူသောက်ဖူးစရာကို မလိုဘူး။
 
အကယ်၍ နိုင်ငံရေးဟာ သူ့ရဲ့ လူသားအဆန်ဆုံး အခြေအနေမှာ ရန်သူတွေကို စီမံခန့်ခွဲတာ မဟုတ်ဘဲ ဒီလိုမျိုး မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုကို ပျိုးထောင်တာ ဖြစ်မယ်ဆိုရင် ခင်ဗျားဘာတွေးမိသလဲ။
 
လူစိမ်းတွေကို ဂရုစိုက်ခြင်းရဲ့ ကျင့်ဝတ်ကို ပြောရအောင်။
နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဖြစ်မှု ဆိုတဲ့ စကားစုမှာ တိတ်ဆိတ်တဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရားဆိုင်ရာ တော်လှန်မှုတခု ပါဝင်တယ်။ ဒါက စိတ်ခံစားမှု ဒါမှမဟုတ် ဘဝထဲက အကြောင်းအရာမျှဝေတာတွေ မလိုအပ်ဘူး။ ဒါက ပိုရိုးရှင်းပေမဲ့ ပိုခက်ခဲတဲ့အရာတခုကို တောင်းဆိုတယ်။ ဘယ်တော့မှ မတွေ့ဖူးသေးတဲ့ လူတွေရဲ့ ကောင်းကျိုးကို မိမိတို့ ချမှတ်တဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေထဲ ထည့်သွင်း ထားဖို့ပဲ။ သူတို့ကို တန်းတူညီမျှနဲ့ ရိုးသားစွာ ဂရုစိုက်မှု စက်ဝိုင်းထဲ ထည့်သွင်းဖို့ဖြစ်တယ်။
 
အမြတ်အစွန်း၊ ကွဲပြားခြားနားခြင်းနဲ့ စွမ်းဆောင်ရည်တွေက ပုံဖော်နေတဲ့ ကမ္ဘာမှာ ဒါက မလွယ်ဘူး။ အင်စတီကျူးရှင်းတွေက၊ ဈေးကွက်တွေက၊ ကြောက်ရွံ့မှုကပါ ကျွန်တော်တို့ကို တွက်ချက်ဖို့၊ တန်ဖိုးကို တိုင်းတာဖို့၊ တခြားသူတွေကို သူတို့ရဲ့ အသုံးဝင်မှု ဒါမှမဟုတ် မိမိတို့ဘက်နဲ့ ကိုက်ညီမှုအပေါ် အခြေခံပြီး သတ်မှတ်ဖို့ လေ့ကျင့်ပေးထားတယ်။
 
ဒါပေမဲ့ မိတ်ဆွေဖြစ်မှုဟာ နိုင်ငံရေးနိယာမတခုအနေနဲ့ အာဏာကို ခုခံနိုင်တယ်။ ဒါဟာ ငွေကြေးအမြတ်ရဖို့ ကုန်စည်လဲလှယ်တဲ့ ပုံစံမျိုး မဟုတ်ဘူး။ သဘောမတူတာနဲ့ ပျက်ပြယ်သွားတာ မဟုတ်ဘူး။ တခြားသူတွေအပေါ် ဂရုထားဖို့ တိုက်တွန်းတယ်။ ဒါကလည်း သူတို့က မိမိတို့နဲ့သရုပ်တူလို့ ဒါမှမဟုတ် သဘောတူလို့ မဟုတ်ဘဲ သူတို့က နိုင်ငံရေးမိတ်ဆွေနွေ ဖြစ်နေလို့ပဲ။
 
မိမိတို့ဟာ တကယ်တမ်း အာဏာအကြောင်း မပြောဘဲ မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုအကြောင်း မပြောနိုင်ဘူး။ မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုဟာ ဟာလာဟင်းလင်း နေရာမှာ ကြီးထွားလာမှာ မဟုတ်ဘူး။ ဒါဟာ မိမိတို့ သူ့ပတ်ဝန်းကျင် တည်ဆောက်ထားတဲ့ အခြေအနေတွေမှာ ကြီးထွား ဒါမှမဟုတ် နွမ်းနယ်သွားတယ်။ တန်းတူမညီမျှမှု၊ ဖိနှိပ်မှု ဒါမှမဟုတ် သမိုင်းနဲ့ချီတဲ့ အကြမ်းဖက်မှုတွေ ရှိတဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်းတွေမှာ မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုဟာ နွေးထွေးတဲ့ ခံစားချက် သက်သက် မဟုတ်ဘူး၊ ဒါဟာ အာဏာ ပြန်လည် ဖြန့်ဝေတဲ့ လုပ်ရပ် ဖြစ်တယ်။ ဒါက ခက်ခဲတဲ့ မေးခွန်းတွေ မေးတယ်- အသိအမှတ်ပြုမှု အခြေအနေတွေကို ဘယ်သူ သတ်မှတ်သလဲ။ ဘယ်သူ့ အသံကို နားထောင်သလဲ။ ဘယ်သူက ပိုင်ဆိုင်သလဲ။
 
နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဖြစ်မှု ကို ကျင့်သုံးတာဟာ ကြင်နာမှုတင် မဟုတ်ဘဲ တရားမျှတမှုအတွက်ပါ ကတိကဝတ် ပြုတာ ဖြစ်တယ်။ ဒါဟာ လူတချို့ကို အမြဲတမ်း အသံမဲ့အောင် ဖိထိန်းထားတဲ့ အလွှာစနစ်တွေကို ဖြိုဖျက်တာ ဖြစ်တယ်။ ဒါဟာ ဂရုစိုက်ပေးမှုတင် မဟုတ်ဘဲ စည်းလုံးညီညွတ်မှုကို ပေးတာ ဖြစ်တယ်။
 
ပိုပြီး ကွဲပြားခြားနားလာတဲ့ အချိန်မှာ လူတွေကို တံဆိပ်တွေအဖြစ် လျှော့ချလိုက်တဲ့အခါ၊ နိုင်ငံရေးဟာ (လက်နက် ပါသည်ဖြစ်စေ၊ မပါသည်ဖြစ်စေ) ပြည်တွင်းစစ် ပုံစံတခု ဖြစ်လာနိုင်တဲ့ အန္တရာယ်ရှိတဲ့အခါ မိတ်ဆွေစိတ်ဟာ ခေတ်နောက်ကျနေတဲ့ ပုံပေါ်နိုင်တယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါဟာ မိမိတို့ အမှန်တကယ် လိုအပ်တဲ့အရာပဲ ဖြစ်နေနိုင်တယ်မဟုတ်လား။
 
မိတ်ဆွေဖြစ်မှုဟာ နိုင်ငံရေးအရ နားလည်ရမယ်ဆိုရင် တခြားသူတွေကို ရန်သူတွေအဖြစ် ပုံသဏ္ဌာန် သတ်မှတ်တာကို ဆန့်ကျင်တဲ့ ခုခံမှု ဖြစ်တယ်။ ရှုပ်ထွေးမှုကို ပယ်ဖျက်ဖို့ ငြင်းဆန်ခြင်း ဖြစ်တယ်။ သဘောမတူတာတောင်မှ ဆွေးနွေးမှုကို အခိုင်အမာ တောင်းဆိုတယ်။ နိုင်ငံရေးဟာ မူဝါဒအဖြစ် ပုံဖော်ထားတဲ့ လွှမ်းမိုးမှုသက်သက်ပဲလို့ ယုံကြည်တဲ့ ထုံအရိုးရှင်းတဲ့ သွေးဆောင်မှုကနေ မိမိတို့ကို ကာကွယ်တယ်။
 
နိုင်ငံရေး အားလုံးဟာ ယုံကြည်မှုဆိုတာအပေါ် အခြေခံတယ်။ ပြီးတော့ ယုံကြည်မှုဟာ မိတ်ဆွေဖြစ်မှုလိုပဲ ဥပဒေနဲ့ ပြဋ္ဌာန်းလို့ မရဘူး။ ဒါဟာ စောင့်ကြည့်မှု ဒါမှမဟုတ် ဆောင်ပုဒ်တွေနဲ့ တည်ဆောက်တာ မဟုတ်ဘူး။ ဒါဟာ ပုံမှန် ပါဝင်ခြင်း၊ နားထောင်ခြင်း၊ ထိခိုက်မှု ရှိကြောင်း သိမှတ်ခြင်းနဲ့ ထွက်မသွားခြင်းတို့ရဲ့ သည်းခံမှုရှိတဲ့ အလုပ်မှာ ဖြည်းဖြည်းချင်း ကြီးထွားလာတယ်။
 
မိမိတို့ မိတ်ဆွေဖွဲ့မှု ဆုံးရှုံးတဲ့အခါ စိုးမိုးထိန်းချုပ်မှုကို ကျင့်သုံးတတ်ကြတယ်။ ပိုပြီး စည်းမျဉ်းတွေ များများ၊ ပိုပြီး ပြင်းထန်တဲ့ အပြစ်ပေးမှုတွေ၊ ပိုထူတဲ့ နံရံတွေ လုပ်လာမယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါတွေ ဘယ်တခုကမှ လူတွေကို ဂရုစိုက်ဖို့ သင်မပေးဘူး။ လူမှုဆက်ဆံရေးတွေကသာ သင်ပေးတယ်။ ပြီးတော့ ဂရုစိုက်မှုရဖို့ ဖြစ်နိုင်ချေတောင် မရှိရင် နိုင်ငံရေးဟာ ငြိမ်းချမ်းရေးအတွက် နေရာတခု မဟုတ်တော့ဘူး။ ဒါဟာ စာရွက်စာတမ်းတွေနဲ့ စီမံခန့်ခွဲတဲ့ စစ်ပွဲတခု ဖြစ်လာတယ်။
 
နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဖြစ်မှုအကြောင်း ပြောတာဟာ သဘောတူညီမှု ဒါမှမဟုတ် သရုပ်တူညီတာကို တောင်းဆိုတာ မဟုတ်ဘူး။ တကယ်တော့ အကောင်းဆုံး မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုတွေဟာ ပဋိပက္ခထဲမှာ ကြီးထွားတယ်။ မတူညီမှုနဲ့ သစ္စာစောင့်သိမှုကြား အမှန်မြင်ရဲတဲ့ တင်းမာမှုမှာပေါ့။ မိတ်ဆွေတွေဟာ သဘောမတူပေမဲ့ တယောက်ကို တယောက် စွန့်ပစ်တာ မရှိဘူး။ မသက်မသာ ဖြစ်တဲ့အခါမှာတောင် သူတို့ ဆက်ဆံပေါင်းသင်းနေနေကြတယ်။ ဆိုးတဲ့ သူငယ်ချင်းရှိလာရင် သူ့ကိုကူညီဖို့၊ ကောင်းလာအောင် ဝိုင်းလုပ်ပေးနိုင်ဖို့ တွေးကြတယ်။
 
နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဖြစ်မှု ဆိုတာ စိတ်ကူးယဉ် ပြီးပြည့်စုံတဲ့ နိဗ္ဗာန်လိုနေရာတခု မဟုတ်ဘူး။ ဒါက ကျင့်စဉ်တခု ဖြစ်တယ်။ ဒါက နက်နဲတဲ့ ကွဲပြားမှုတွေကြား မျှဝေထားတဲ့ ဘဝတွေကို ဆက်လက် ညှိနှိုင်းဖို့ မိမိတို့ကို တောင်းဆိုတယ်။ ယုံကြည်မှုရဖို့ ခက်ခဲတဲ့အခါမှာတောင် တယောက်နဲ့ တယောက် ကတိကဝတ် ရှိနေဖို့ဖြစ်တယ်။ ပဋိပက္ခသဘောတရားကို ပြန်လည် စိတ်ကူးယဉ်ဖို့ ဖိတ်ခေါ်တယ်။ ပဋိပက္ခဟာ ဖယ်ရှားပစ်ရမယ့် ခြိမ်းခြောက်မှုတခုအဖြစ် မဟုတ်ဘဲ ဂုဏ်သိက္ခာကို ဆက်လက် ကာကွယ်နိုင်တဲ့ နေရာတခုအဖြစ် ပုံပြောင်းဖို့ဆိုပါတော့။
 
ဘယ်သူက နိုင်ငံရေး မိတ်ဆွေ ဖြစ်ထိုက်သလဲ လို့လည်း မိမိတို့ မေးနိုင်တယ်။ လက်တွေ့မှာ လူတွေရဲ့ သနားကြင်နာမှုတောင်မှ နိုင်ငံ၊ လူမျိုး၊ ဘာသာ ဒါမှမဟုတ် ဝါဒကနေ မိမိတို့ အမွေရရှိတဲ့ နယ်နိမိတ်တွေကနေ ပုံဖော်ခံရတာပါပဲ။ ဒုက္ခရောက်တာနှစ်ခုတွေ့ရင်တောင် တချို့ကို ပိုကြည့်ဖို့လိုမျိုးပေါ့။ ဒါပေမဲ့ မိတ်ဆွေဖွဲ့မှုဟာ နိုင်ငံရေးကို ပြန်လည် အသက်သွင်းဖို့ ဆိုရင် အဲဒီ ကန့်သတ်မှုတွေကို ပြန်တွေးကြရမယ်။
 
ဒါဟာ "ငါ ဘယ်သူ့ကို ဂရုစိုက်လဲ" လို့ မေးရုံတင် မဟုတ်ဘဲ "တခြားသူတွေကို ဘယ်လို ဂရုမစိုက်ဖို့၊ လျစ်လျူရှုမိဖို့ သင်ယူခဲ့ရလဲ" လို့ မိမိတို့ကို မေးဖို့ သင်ပေးရမယ်။ ပြီးတော့ အဲဒီ သင်ယူမှုကို ဖျက်သိမ်းတာ ဘာကို ဆိုလိုနိုင်မလဲ။
 
Aristotle က တခါက မိတ်ဆွေဖြစ်မှုကို လူ့ဘဝရဲ့ အမြင့်မြတ်ဆုံး ကောင်းကျိုးလို့ ခေါ်ခဲ့တယ်။ ဒါက လွယ်လို့ မဟုတ်ဘူး။ မိမိတို့ဟာ တဦးတည်းသော သတ္တဝါတွေ မဟုတ်ဘူးဆိုတာ ဒါက မိမိတို့ကို သတိပေးတာပါပဲ။ မိမိတို့ဟာ အတူတူနေဖို့၊ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်နေထိုင်ဖို့ လူမှုသတ္တဝါတွေ ဖြစ်တယ်မဟုတ်လား။
 
နိုင်ငံရေးဟာ ထိခိုက်အောင် လုပ်တာထက် ကုစားဖို့ ဖြစ်မယ်ဆိုရင် ဒီအရှိတရားကို ပြန်လည် ဖော်ထုတ်ရမယ်။ မိတ်ဆွေဖြစ်မှုဟာ စိတ်ခံစားမှုဆိုင်ရာ အလှဆင်မှုတခုအဖြစ် မဟုတ်ဘဲ လူ့လောက အခြေခံအုတ်မြစ် တခုအဖြစ်ဖန်တီးဖို့ ဖြစ်တယ်။ နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယစိတ်ဟာ နိုင်ငံရေးက မိမိတို့ကို တောင်းဆိုနိုင်တဲ့ အလိုအပ်ဆုံးအရာ ဖြစ်နိုင်တယ်။ ဒါဟာ အလွတ်မြောက်ဆုံးအရာလည်း ဖြစ်နိုင်တယ်။
 
ဘာလို့လဲဆိုတော့ မိတ်ဆွေဖြစ်မှု ရှုထောင့်မှာ တရားမျှတမှုဟာ လူတွေကို ပြုပြင်တာ ဒါမှမဟုတ် လူတွေကို အနိုင်ရသူနဲ့ အရှုံးသမားတွေအဖြစ် ခွဲခြားတံဆိပ်ကပ်တာ မဟုတ်ဘူးလို့ သင်ပေးနိုင်လို့ပဲ။ ဒါဟာ နေရာတွေ မျှဝေတာ၊ လိုအပ်ချက်တွေကို ညှိနှိုင်းတာနဲ့ ဂုဏ်သိက္ခာကို ရွေးချယ်တာတွေမှာ အတူတူပူးပေါင်းလုပ်ကြဖို့ အကြောင်းပဲ။
 
ဒီရှုထောင့်မှာ နိုင်ငံရေး မိတ်သဟာယစိတ်ဟာ အာဏာထက် ပိုပြီး၊ အမြတ်အစွန်းထက် ပိုပြီး နိုင်ငံရေးအတွက် အခြေခံကျတဲ့ စိတ်ကူးပဲ ဖြစ်တယ်မဟုတ်လား။

ဒီနေ့ခေတ် ကမ္ဘာကြီးမှာ ဘုံကောင်းကျိုး ဆိုတဲ့ အယူအဆဟာ သဘောအားဖြင့် ပိုပြီး အရေးကြီးလာနေပေမဲ့ များသောအားဖြင့် လျစ်လျူရှု ခံနေရတယ်။ ဒါကို မိမိတို့ ပြန်လေ့လာကြည့်ရအောင်။

အကျဉ်းချုပ် ပြောရရင် ဘုံကောင်းကျိုး ဆိုတဲ့ အယူအဆဟာ ရှေးခေတ် ဂရိနဲ့ ရောမ ဒဿနပညာရှင်တွေရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေမှာ အမြစ်တွယ်နေတယ်။ Plato နဲ့ Aristotle တို့ဟာ သူတို့ လူ့အဖွဲ့အစည်းတွေကို အုပ်ချုပ်ဖို့ ကိုယ်ကျင့်တရား နိယာမတွေနဲ့ ထိရောက်တဲ့ နည်းလမ်းတွေအဖြစ် သူတို့ ယူဆတာတွေကို ထောက်ခံခဲ့ကြတယ်၊ ဒီ စိတ်ကူးတွေဟာ နောက်ပိုင်းမှာ 'ဘုံကောင်းကျိုး' နဲ့ ဆက်စပ်လာတယ်။ Cicero နဲ့ St. Augustine တို့ရဲ့ ဘုံကောင်းကျိုး အပေါ် စိတ်ကူးတွေဟာ ငြိမ်းချမ်းရေးနဲ့ လူမှုရေးအစီအစဉ်ကျနမှု ကို ရည်ရွယ်ပေမဲ့ လူတိုင်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ဖို့ အခြေအနေတွေ ဖန်တီးပေးဖို့ နိုင်ငံတော်ရဲ့ တာဝန်လို့ သူတို့ မယူဆခဲ့ဘူး။ Thomas Aquinas က သူ နားလည်တဲ့ 'ဘုံကောင်းကျိုး' ကို သူ့ရဲ့ ဘာသာရေးဘောင်ထဲမှာ နိုင်ငံသားတွေရဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား ကောင်းမွန်မှုနဲ့ ချိတ်ဆက်ခဲ့တယ်။ ဒါပေမဲ့ သူ့ရဲ့ အမြင်က လူမှုရေး ပြောင်းလဲမှုတွေနဲ့ လိုက်လျောညီထွေ ဖြစ်ဖို့ လိုအပ်တယ်ဆိုတာ ထည့်သွင်း စဉ်းစားခြင်း မရှိခဲ့ဘူး။ Hobbes၊ Locke နဲ့ Bentham လို ဒဿနပညာရှင်တွေက ဘုံကောင်းကျိုးကို ပုဂ္ဂလိက အကျိုးစီးပွားတွေရဲ့ ပေါင်းစုအဖြစ် မြင်ခဲ့ကြတယ်၊ ဒါက ပုဂ္ဂလဝါဒဆီ ဦးတည်စေခဲ့တယ်။

၁၉ ရာစုနဲ့ ၂၀ ရာစု အစောပိုင်းတွေမှာ ဈေးကွက်လစ်ဘရယ်ဝါဒနဲ့ ဆိုရှယ်လစ်ဝါဒကြား ပဋိပက္ခတွေကြားမှာ ကက်သလစ် ဘုရားကျောင်းရဲ့ လူမှုရေး သွန်သင်မှုတွေက ဘုံကောင်းကျိုး ဆိုတဲ့ အယူအဆကို ပြန်လည် အသက်သွင်းခဲ့တယ်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Leo XIII နဲ့ Pius XI တို့ဟာ လူသား ဂုဏ်သိက္ခာ၊ အလုပ်သမားတွေရဲ့ အခွင့်အရေးတွေနဲ့ လူမှု တရားမျှတမှုတွေကို အလေးထား ဆွေးနွေး/စဉ်းစားပါတယ် ။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး John XXIII က ဘုံကောင်းကျိုးကို ပိုပြီး ကျယ်ပြန့်စွာ သတ်မှတ်ခဲ့တယ်၊ ပုဂ္ဂလိက အခွင့်အရေးတွေ ကာကွယ်ဖို့၊ လူမှုရေး အဖွဲ့အစည်းတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍကို အသိအမှတ်ပြုဖို့နဲ့ အစိုးရ ဝင်ရောက် စွက်ဖက်တာကို လက်ခံဖို့ တိုက်တွန်းခဲ့တယ်။

ဒါ့အပြင် ဒုတိယ ဗာတီကန် ကောင်စီက ဘုံကောင်းကျိုး ဆိုတဲ့ အယူအဆကို ထပ်မံ ရှင်းလင်းခဲ့ပြီး လူသား ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုနဲ့ ပြည့်စုံမှု မြှင့်တင်ပေးတဲ့ အခြေအနေတွေကို ကာကွယ် မြှင့်တင်ရာမှာ အစိုးရ အာဏာပိုင်တွေနဲ့ အေဂျင်စီတွေရဲ့ အခန်းကဏ္ဍကို အသေးစိတ် ဖော်ပြခဲ့တယ်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Paul VI က ဘုံကောင်းကျိုးနဲ့ ဆန့်ကျင်စွာ ပစ္စည်းပိုင်ဆိုင်မှု အခွင့်အရေးတွေ သုံးစွဲတာကို သတိပေးခဲ့တယ်။ သူက နိုင်ငံတကာ တာဝန်တွေအပေါ် ပိုပြီး အလေးထား ဆွေးနွေး/စဉ်းစားပါတယ် ၊ "လူမှုရေး ပြဿနာဟာ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ ကိစ္စတခု ဖြစ်လာပြီ" လို့ ကြေညာခဲ့တယ်။
ဒီအချိန်အထိ ဘုံကောင်းကျိုး အပေါ် အမြင်ဟာ ခရစ်ယာန် ဘာသာရေး ဦးစားပေး ဖြစ်နေတယ်လို့ သင် ထင်နိုင်တယ်။
မိမိတို့ဟာ Aristotle၊ Rousseau နဲ့ John Rawls တို့ရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေအပေါ် အခြေခံပြီး ဘုံကောင်းကျိုးကို ဆွေးနွေးပါမယ် ။
Aristotle ရဲ့ နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဖြစ်မှု ဆိုတဲ့ စိတ်ကူးဟာ ကျွန်တော်တို့ 'နိုင်ငံရေး' လို့ တံဆိပ်တပ်ထားတဲ့အရာမှာ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုအကြောင်း တွေးခေါ်ဖို့ မဟာဗျူဟာကျကျ အသုံးဝင်တဲ့ အခြေခံတခုကို ပေးတယ်။ ဒီ စိတ်ကူးက ကောင်းမွန်တဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်း တခု တည်ဆောက်ဖို့အတွက် နိုင်ငံသားတွေကြား အချင်းချင်း နားလည်မှု၊ လေးစားမှုနဲ့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်လိုစိတ်တွေဟာ မရှိမဖြစ် လိုအပ်တယ်လို့ အကြံပြုတယ်။ နိုင်ငံရေးမိတ်သဟာယဖြစ်မှု ဟာ နိုင်ငံသားတွေကြား ပုဂ္ဂိုလ်ရေးရင်းနှီးမှု၊ ယုံကြည်မှုနဲ့ သစ္စာစောင့်သိမှုတွေကို မြှင့်တင်ပေးတယ်၊ ဒါတွေက တည်ငြိမ်ပြီး သာယာဝပြောတဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်း တခု ဖြစ်ဖို့ အထောက်အကူ ဖြစ်စေတယ်။
ဒါကြောင့် Rousseau ရဲ့ General Will Theory က လူ့အဖွဲ့အစည်း တခုရဲ့ အထွေထွေ ဆန္ဒကို ကိုယ်စားပြုတယ်။ ဒီ အယူအဆက လူတိုင်းဟာ ကိုယ့် အကျိုးစီးပွားထက် ပိုပြီး အဖွဲ့အစည်း တခုလုံးရဲ့ ကောင်းကျိုးကို ရှာဖွေလိုစိတ် ရှိတယ်လို့ ယူဆတယ်။ ဒါဟာ ပုဂ္ဂိုလ်ရေး အကျိုးစီးပွားတွေရဲ့ ပေါင်းစုထက် ပိုတယ်။ သူ့ရဲ့ "Discourses on Political Economy" မှာ ဒါက လူတိုင်းကို အကျိုးပြုပြီး ဘယ်သူ့ကိုမှ ဖယ်ထုတ်တာ မရှိတဲ့အတွက် General Will ဟာ တရားမျှတမှုကို ရရှိနိုင်တယ်လို့ သူက ငြင်းခုံတယ်။ ဒီ သီအိုရီက လူတိုင်းရဲ့ အခွင့်အရေးတွေနဲ့ လိုအပ်ချက်တွေ၊ လူနည်းစု အသံတွေပါ ပါဝင် စဉ်းစားပြီး ပိုပြီး ပြည့်စုံတဲ့ ဘုံကောင်းကျိုး ကို ဖြစ်နိုင်စေတယ်။
နောက်ပိုင်းမှာ John Rawls ရဲ့ အယူအဆတွေဟာ ခေတ်သစ် ဒီမိုကရေစီ နိုင်ငံတွေအတွက် အထူး အရေးကြီးလာတယ်။ နိုင်ငံရေးအရစည်းလုံးညီညွတ်မှုက မတူညီတဲ့ အုပ်စုတွေကြား ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုနဲ့ နားလည်မှုကို မြှင့်တင်ပေးတယ်။ တန်းတူဆက်ဆံမှု ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ဖို့ လိုအပ်တဲ့ လူသိရှင်ကြား ကျိုးကြောင်း ဆင်ခြင်မှု (သူ့ ဘာသာစကားအရ Veil of Ignorance) က ဆုံးဖြတ်ချက်ချရာမှာ ကျိုးကြောင်း ဆီလျော်မှု၊ ပွင့်လင်းမြင်သာမှုနဲ့ တရားမျှတမှုတို့ကို အားပေးတယ်။ ဒီ အယူအဆတွေက အားလုံး ပါဝင်ပြီး အားလုံး လက်ခံနိုင်တဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေ ချဖို့ ကူညီတယ်။

ဒီ ဒဿနပညာရှင်တွေရဲ့ စိတ်ကူးတွေကို ပေါင်းစပ်လိုက်ရင် အောက်ပါ အစိတ်အပိုင်းတွေ ပါဝင်တဲ့ အယူအဆ တခုအဖြစ် ဘုံကောင်းကျိုးကို မဟာဗျူဟာကျကျ သတ်မှတ်နိုင်တယ် -
က) အားလုံးကို အကျိုးပြုတာ - ဘုံကောင်းကျိုးဟာ လူ့အဖွဲ့အစည်းထဲက လူတိုင်းကို အကျိုးပြုရမယ်။ ဆင်းရဲချမ်းသာမှု၊ ပညာရေး၊ လူမျိုး ဒါမှမဟုတ် ဘာသာ မခွဲခြားဘဲ လူသား အားလုံးရဲ့ ဘဝ အရည်အသွေးကို မြှင့်တင်ပေးရမယ်။
ခ) တရားမျှတမှု - ဘုံကောင်းကျိုးဟာ လူတန်းစား တခု ဒါမှမဟုတ် အုပ်စု တခုကို ဦးစားမပေးဘဲ လူ့အဖွဲ့အစည်း တခုလုံးအတွက် တရားမျှတတဲ့ အကျိုးကျေးဇူးတွေ ဖန်တီးပေးရမယ်။ ဒါက လူထုယုတ္တိဆင်ခြင်မှုပေါ် အခြေခံပြီး အခွင့်အလမ်းတွေ၊ အရင်းအမြစ်တွေနဲ့ ဝန်ဆောင်မှုတွေကို တရားမျှတစွာ ခွဲဝေပေးခြင်းအားဖြင့် တရားမျှတမှုကို မြှင့်တင်ပေးရမယ်။
ဂ) ဘက်ပေါင်းစုံ ပါဝင်နိုင်မှု - ဘုံကောင်းကျိုးဟာ ဘယ်သူ့ကိုမှ ဖယ်ထုတ်ထားလို့ မရဘူး။ ဒါက လူနည်းစုတွေ၊ ဖယ်ကြဉ်ခံထားရတဲ့ အုပ်စုတွေနဲ့ အားနည်းတဲ့ လူတန်းစားတွေရဲ့ လိုအပ်ချက်တွေနဲ့ စိုးရိမ်မှုတွေကို ထည့်သွင်း စဉ်းစားရမယ်။ လူတိုင်း ပါဝင် ဆောင်ရွက်နိုင်ဖို့ လူမှုရေးနဲ့ နိုင်ငံရေး လုပ်ငန်းစဉ်တွေ ဖန်တီးပေးရမယ်။
ဃ) ရေရှည် တည်တံ့ခိုင်မြဲမှု - ဘုံကောင်းကျိုးဟာ လက်ရှိ မျိုးဆက်ကိုတင် မဟုတ်ဘဲ နောင် အနာဂတ် မျိုးဆက်တွေကိုပါ အကျိုးပြုရမယ်။ ဒါက သဘာဝ ပတ်ဝန်းကျင် ထိန်းသိမ်းရေး၊ ရေရှည် တည်တံ့ခိုင်မြဲတဲ့ စီးပွားရေး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုနဲ့ လူမှုရေး တည်ငြိမ်မှုတို့ကို အာရုံစိုက်ရမယ်။
င) ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုကို အားပေးတာ - ဘုံကောင်းကျိုးဟာ လူ့အဖွဲ့အစည်းထဲမှာ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှု၊ စည်းလုံးမှု၊ မိတ်ဆွေဖြစ်မှုနဲ့ အချင်းချင်း နားလည်မှုကို မြှင့်တင်ပေးရမယ်။ ဒါက စုပေါင်း ပြဿနာ ဖြေရှင်းတာနဲ့ အတူတကွ ပန်းတိုင် အောင်မြင်အောင် ကြိုးစားတာကို အားပေးရမယ်။

နိဂုံးချုပ်အနေနဲ့ ဘုံကောင်းကျိုးဟာ "ပုံသေ" မဟုတ်ဘဲ လူ့အဖွဲ့အစည်း တခုရဲ့ စည်းလုံးညီညွတ်မှု၊ တရားမျှတမှုနဲ့ သာယာဝပြောမှုအတွက် အရေးကြီးတဲ့ အယူအဆတခု ဖြစ်တယ်။ လူတိုင်းရဲ့ အကျိုးစီးပွားတွေကို ထည့်သွင်း စဉ်းစားဖို့နဲ့ လက်ရှိနဲ့ နောင် အနာဂတ် မျိုးဆက်တွေရဲ့ အကျိုးအတွက် ဆုံးဖြတ်ချက်ချတာကို လမ်းညွှန်ဖို့ အရေးကြီးတယ်။ ဘုံကောင်းကျိုး ရဲ့ ခွန်အားဟာ စိန်ခေါ်မှု ရှိတဲ့ စံနမူနာ ဖြစ်ပေမဲ့ ကွဲပြားမှုတွေကြား ပြန်လည် ညှိနှိုင်းနိုင်တာမှာ တည်ရှိတယ်။ ဒါဟာ လူသား လုပ်ဆောင်နိုင်စွမ်း လိုအပ်တာကို စုပေါင်း အသက်ရှင်ရပ်တည်မှုနဲ့ ချိန်ညှိဖို့ မဟာဗျူဟာကျတဲ့ ဘောင်တခု ဖြစ်တယ်၊ ပုံသေအဆုံးသတ် အမှတ်တခု မဟုတ်ဘူး။ ဘက်ပေါင်းစုံ ပါဝင်နိုင်တဲ့ ဘုံကောင်းကျိုး(များ) မူဘောင်ဆီ ဦးတည်တဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်း တခုဟာ ပိုပြီး တရားမျှတတဲ့၊ စည်းလုံးတဲ့နဲ့ ရေရှည် တည်တံ့ခိုင်မြဲတဲ့ အနာဂတ်ကို ရရှိနိုင်တယ်။ မိမိတို့ဟာ မိသားစု၊ နိုင်ငံတော် ဒါမှမဟုတ် ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ အသိုင်းအဝိုင်းလို လူမှုရေး ဖွဲ့စည်းပုံတွေရဲ့ မတူညီတဲ့ အဆင့်တွေမှာလည်း ဘုံကောင်းကျိုးအတွက် ကြိုးစားရပါလိမ်မယ်။

There is a strange kind of blindness that overtakes many who wish to change the world. It is the blindness of the impatient reformer, the revolutionary technocrat, the ideological purist. With the right theory, they say, the people will follow. With the right design, society will bend into shape. The past is dead, they believe, and only the future matters.

But political life does not begin with a manifesto or a constitution. It begins in the home, in the stories whispered by elders, in the rhythms of language and ritual, in grief passed down across generations. It begins not in policy but in political heritage—the deep memory of how a people has lived, suffered, governed, and survived. This heritage is not always written down. Often, it is felt before it is understood.

Culture, in this view, is not a soft ornament to politics. It is its foundation. It shapes what people feel is just, what they tolerate, what they resist, and what they dream of. No law, however elegant, can outpace what people feel in their bones. And so, to ignore culture—to treat it as irrelevant, backward, or inconvenient—is not only arrogant but politically reckless. Culture has ascendency, not because it is pure or superior, but because it is psychologically real. It is the fabric through which people recognize themselves in the world.

As a constructivist realist, I do not treat culture or heritage as sacred truths. They are not eternal, nor are they above critique. But they are real in the sense that they shape identities, boundaries, expectations, and solidarities. They can be manipulated, reinvented, and mobilized. And they can also be wounded. In every society, culture is a living battlefield—contested, evolving, used by some to include, by others to exclude. It is never neutral. But it is always there.

This is why political actors—especially those who seek transformation—must approach culture and heritage with caution and respect. Not because these are inherently good, but because they are necessary conditions of political imagination. A politician who ridicules a people’s traditions, or an activist who demands overnight erasure of inherited ways of life, will not be heard as liberators. They will be heard as invaders. Even just demands will sound like threats if spoken in a cultural accent the people do not recognize.

Hierarchy, for instance, is often viewed—rightly—as a source of domination and injustice. But for many communities, some form of hierarchy is not merely imposed; it is emotionally familiar. It mimics family structures, it reflects historical survival, it provides a sense of order in chaos. One does not have to endorse hierarchy to understand its hold. Dismissing it entirely, without offering culturally resonant alternatives, often leads to backlash or alienation.

The mistake is not in questioning authority, but in failing to understand its cultural meaning. The goal should not be to impose abstract ideals over the ruins of people’s stories, but to translate those ideals into the language of their heritage—to find the justice already implicit in their own narratives.

This does not mean submission to cultural relativism or romantic nationalism. Heritage can be violent, exclusionary, or regressive. There is no virtue in preserving every tradition. But there is also no justice in uprooting people from their histories. Transformation is possible, even necessary—but it must be inhabited, not merely declared. It must feel like ours, not theirs.

Many movements fail because they ignore this simple fact: people do not live by theory alone. They live by memory. They live by the things their grandmothers believed and the songs sung at funerals. They live by symbols, by smells, by silences. And so, any political movement that hopes to endure must do more than diagnose suffering. It must speak to the moral imagination already latent in the people. It must call forth the dignity that has been waiting, not dictate a new one from above.

Culture ascends not by decree, but because it is the slow sediment of lived experience. And political heritage is the record of those experiences—layered, contradictory, fragile. To govern, to resist, to reform—these are all acts of translation between ideals and heritage. No revolution succeeds without learning to speak the language of the soul.

So let us be careful with the past—not because it is always right, but because it is always present. Let us be skeptical of hierarchies, but not blind to their psychological weight. Let us critique our cultures, but not discard them wholesale. And above all, let us remember: politics is not simply about changing laws. It is about guiding people through the emotional terrain of their shared inheritance.

Ignore that, and no movement lasts. Honor it, and even the most radical hope can grow deep roots.

Democracy is not something we download like an app. It’s not a perfect system we inherit from ancient Greece or the West. It’s not a temple we enter. We often speak of democracy as if it were a finished product—something we inherit, protect, or “restore.” But, look at it seriously, it’s more like a garden we try to grow—often with poor tools, unreliable weather, and a lot of uncertainty. But truth is, there is no single, fixed meaning of democracy. No one has the final answer. And that’s okay.

We often treat democracy as if it’s a sacred object: you either have it or you don’t. But in truth, democracy is a process—a messy, flawed, human attempt to build a fairer world. It is full of experiments, failures, reforms, and reimaginings. It’s not given; it’s made. And it can be remade.

Scholars don’t agree on what democracy truly is. Is it about voting? Is it about rights? Is it about majorities, or minorities? Is it a culture, a system, or a spirit? The truth is: it’s all of these, and more. Democracy has never been one neat idea. And if we pretend it is, we miss the point.


Just look at the variety:

• Some democracies are direct, where people vote on everything themselves.
  
• Others are representative, where elected officials make decisions.
  
• There are presidential and parliamentary systems, liberal and social ones, unitary and federal models.
• Some lean on majority rule, others on consensus.
• There are deliberative, participatory, pluralist, and even proletariat versions.
• And some are mixtures--hybrids—imperfect, evolving, and context-driven.
  

All of these try to answer the same question: How do we live together without domination?

What kind of democracy do we need today? One that does more than just hold elections or write constitutions. We need a democracy that feels just. In order to that we must ask what everyone, as humans, wants commonly.

• Agency – the power to shape your own life.
  
• Security – freedom from fear, violence, and hunger.
• Recognition – the dignity of being seen, heard, and valued.
  

Without these, democracy is just a word. A democracy that only protects the powerful, or silences the weak, is not democracy—it’s a disguise.

The common good is not served by rigid systems or abstract ideals. It is served by people being allowed to live, speak, grow, and flourish. It is also constantly renegotiated. That means democracy must stay open to change. It must be questioned, improved, and reimagined again and again.

A true democracy is not what we already have. It’s what we must keep building—with patience, courage, and care.

The council chamber of the United Galactic Federation shimmered quietly, filled with representatives from distant stars. At first glance, it looked like a celebration of diversity. But as the conversation unfolded, it became clear: diversity was often misunderstood, and unity, even more so.

The discussion is about Social Structures on each society.

Ambassador Thrax from Earth stood up with a concerned look. He spoke gently, but firmly.

"Dear friends from Galaxy Altitudo," he said, "we have learned that in your society, short people are praised and privileged, while tall individuals are pushed into roles of labor and limitation. You say this is natural. But we worry you are making a dangerous mistake. You are judging a person’s worth by something as simple as height. That is what we fight on earth — reducing a person to one trait, as if that’s all they are."

A tall delegate from Galaxy Altitudo, Ambassador Lyra, stood in response. Her voice was calm but confident.

"You misunderstand us," she said. "On our planet, gravity affects shorter beings differently. They move more easily, conserve energy better, and even think in ways that match our environment. The tall are naturally stronger and suit practical work. Besides, height is measurable clearly. It’s not discrimination. It’s nature doing its work. We just follow what’s efficient."

Just as Earth prepared to reply, a new figure shimmered into view—Ambassador Zephyr from Galaxy Bello. The image of Zephyr, from Galaxy Bello, where there is no distinctions like male or female, changed gently with the holographic light.

"With respect," they began, "your debate is fascinating—but familiar. On Earth, don’t you also divide people by physical features? You call it gender. Some are seen as natural leaders, others as caretakers. Some are told they should be strong, others gentle. Isn’t that the same logic Galaxy Altitudo uses with height? You call it culture. But it might just be another form of bias."

The room grew quiet. The Earth ambassador shifted uncomfortably.

"But gender is based on biology," he said.

Zephyr tilted their head.

"Yes, biology gives us different bodies. But it does not assign us innate destinies. The emotions, jobs, and behaviors you attach to gender are not written in our cells. They are stories you’ve learned to tell. Like Galaxy Altitudo, you too confuse biology with meaning. You see traits and build boxes around them."

Before the room could fully digest that, a new voice joined—a being from Galaxy Centro named Sigma. They were not one shape or one sound, but a living pattern of colors and harmonies.

"Perhaps the problem is deeper still," Sigma said. "Perhaps the real issue is not which category we use—but that we use categories at all for our fellow species."

The room stirred.

"You speak of height. Of gender. Even of galaxies, as if these were solid things. But everything flows. Everything is connected. You fix people into roles, build identities like cages, and forget the deeper truth: no being is one thing. Not fully. Not forever."

Then came another voice—gentler, but heavier. Ambassador Xylar from the Pan-Sentient Coalition. Their skin glowed softly, like a living constellation.

"You’ve all spoken wisely. But there is a further blindness to consider. The biggest category of all: species."

The room froze.

"You argue about how tall or what gender someone is—but you all still separate species like earth do with 'humans' from 'animals', and 'your kind' from 'theirs'. You talk of fairness, but forget your own history. On Earth, you confine and kill trillions of animals yearly—not because they don’t feel pain, they clearly do, but because they’re not 'your species'. You call it natural. You call it food. But it’s a line drawn for convenience, not truth."

Ambassador Thrax looked stunned.

"But animals aren’t the same as us—"

"Are you sure?" Xylar asked gently. "Do they not feel? Do they not bond, grieve, play, and suffer? Does intelligence decide who gets to live? Would you apply that rule to your own species? Would you eat a child who scores low on a test? If you think that animals eat each others for their survival, you have all the technologies and intelligence to not eat them. Why don’t you do it?"

The chamber fell silent.

"You critique others for fixing arbitrary categories," Xylar continued, "but the biggest wall of all—the one between 'us' and 'them'—remains standing. Perhaps true progress means tearing down not just the small fences between groups, but the great barriers between beings. To stop asking what someone is, and start asking what they experience."

For a moment, the chamber held its breath. Perhaps the greatest leap in wisdom wasn’t traveling between galaxies—but learning to see beyond our labels. Beyond height, beyond gender, beyond species.

Is it possible to see the world not as a map of fixed roles and names—but as a flowing, fragile web of life, in which every thread matters?

(Inspired by Philosophy Tube's YouTube Video)

Conflict often arrives like an uninvited rude guest—loud, impolite, and entirely indifferent to our wishes for peace. It enters our lives through relationships, communities, ideologies, and nations. Most of us are taught early on that conflict is something to be avoided, suppressed, or defeated. We imagine harmony as the absence of friction, and discord as the sign of something broken.

But perhaps we’ve misunderstood the nature of conflict. Perhaps it’s not a problem to solve, but a tension to navigate. It is like an art to be learned, not a flaw to be erased.

Conflict is not simply the absolute opposite of peace. It is the birthplace of change. It is a forge in which difference rubs against difference, often painfully, sometimes violently, but with the latent potential to generate not destruction, but insight. The crucial question is not whether we will encounter conflict (because we certainly will) but how we will carry ourselves when it appears.

The tendency to flatten people into fixed identities and rigid categories has become not only fashionable but dangerous. Across the globe, groups arm themselves with unbending definitions of who belongs and who doesn’t, who is right and who is beyond redemption. These definitions feel comforting in their simplicity, but they are traps. They create enemies out of those we don’t yet understand. They turn fellow humans into static symbols. And they make conflict not a space for encounter, but a battlefield for annihilation.

But life, in its actual complexity, rarely cooperates with our desire for clear lines. People are contradictory. Cultures are layered. Truths are partial. And history is always unfinished.

Rather than insisting on ultimate answers, we might begin to value honest questioning. Rather than defending the sanctity of one perspective, we might explore what emerges when multiple experiences are placed side by side—not to cancel each other out, but to co-exist in a kind of generous tension. Not all ideas are equally valid, but most are worth listening to, at least long enough to understand where they come from.

A more humane society will not arise from the victory of one idea over another, but from the slow and courageous work of building relationships across difference, even when that work feels like a kind of surrender. It is not.

To step into conflict constructively is not to capitulate—it is to resist the tyranny of certainty. It is to treat others not as representatives of fixed categories, but as people in flux, like ourselves. It is to ask: What do you fear? What do you need? Where does it hurt? These are not soft questions. They are revolutionary ones. Because they make room for change—both in others and in us. Conflict, then, can be a moral opportunity. A chance to reframe the conversation. It is to be reframed not in terms of domination or purity, but of responsibility and care. We can become architects of understanding, not by pretending all is well, but by acknowledging that tension is inevitable, and choosing nonetheless to shape it, rather than flee from it.

This shift toward what we might call "constructive zones" of conflict is not about agreement. It is about the refusal to let disagreement rot into hatred. It is about building social spaces where trust can grow, where dignity is not contingent upon uniformity, and where even those who have wronged can be re-engaged, not because they are innocent, but because they are human.

To draw conflict into a constructive zone requires immense discipline. It requires slowing down, even when emotions are fast. It requires speaking precisely, even when slogans are easier. It requires a style of leadership that does not confuse loudness with clarity, or righteousness with wisdom.

It also requires, most profoundly, a philosophical humility—a recognition that the world is not static, that identities are not final, and that today’s adversary may become tomorrow’s ally if treated with the patience of someone who understands that people are always becoming.

Peace, then, is not the absence of noise. It is the careful orchestration of competing sounds into something more tolerable, even beautiful. It is not the silence of winners, but the quiet confidence of those willing to stay in the room, to keep listening, and to keep building—even as the floor shifts beneath them.

Let us not fear conflict. Let us fear only the loss of curiosity or loss of wisdom. For as long as we are willing to wonder about one another, there is still hope. This hope is not for perfect harmony, but for something richer: a living peace, born of struggle, shaped by dialogue, and held together not by sameness, but by shared effort.

We’ve seen that peace is a dynamic thing. It’s something we must build all the time in a world that is always changing and is made by us. In this world, violence and feeling weak are not just things that go wrong sometimes. They are always here, part of how things are in the world.

So, fighting back the domination (resistance) and helping others (care) become very important ways to live our lives, both for ourselves and in groups. But we must also be careful not to think about fighting back and helping in simple, storybook ways. Fighting back is not just about romantic heroes who are good fighting against bad monsters. Helping others is not just about strong people being nice to weak people because they feel sorry for them.

Let us examine. Both resistance and helping others are smart actions. They are not forever, they can break easily, and we must always change how we do them because dangers change and people get hurt in new ways.

In old, simple stories, fighting back often looks like heroism. A small number of truly good people fight against many terrible monsters. These stories suggest that they will win because they are simply on the side of Truth. But if we see the world in a more real way, we know that no one side is completely right. And fighting back is never simple or only good. Even a fight for a very good reason can become bad. Even a very cruel power can sometimes do a small good thing, we look hard.

So, resistance is not saying that one side is forever Good and the other is forever Evil.

It is a practical, careful promise to say "no" to being controlled, to being treated as less than human, and to giving up hope. We do this even while knowing that we ourselves can never be perfectly good or clean in the fight.

Smart resistance asks us:

• Where and how can I say "no" to being controlled in the best way, without causing too much unnecessary harm?
• How do I avoid turning into the bad thing I am fighting against?
• What good things am I helping to build for the future, not just reacting to the bad things happening now?

In this way, resistance is not like a play on a stage. It is like careful gardening. It means pulling out the weeds of cruelty. But it also means making the ground ready so that something better might, one day, grow there.

In the same way, helping others – the act of taking care of people who are weak or hurting – must not be just about feeling emotional or being "nice." Helping is a choice you make carefully. It is often hard and has a price. It means deciding to protect lives and connections that can break easily, even when you know you won't always get something good back, and even when the world still has problems you can't fix easily.

In a world that is not fixed and always changing, helping must be smart:

• It must know its limits. We cannot save everyone. We should also not try to carry all the heavy problems alone.
• It must not treat people like babies. Real help makes people stronger; it doesn't trap them by telling stories that they can only be weak.
• It must know that help goes both ways. We do not help others like we are gods looking down; we help with them, knowing that we are all weak sometimes and need help. Besides, by helping others, we develop better habits.

So, mutual helping is important for the whole community, not just a private act.

It builds small groups and ways of being together that respect people through friendships, groups working together, and sense of community. These fight against the cold, cruel power of others with the strong, warm feeling of sticking together.

Perhaps the hardest but also most beautiful thing is that resistance and mutual helping must be done together, at the same time. Fighting back without helping becomes being mean but calling it fair. Helping without fighting back becomes giving up but calling it kindness.

To live in a good way in a world that is not fixed is to become skillful at holding two ideas that seem to not fit together. It is dialectics.

• To fight against the things that make people feel less than human without starting to hate those things or the people who do them.
• To help the people around us without pretending not to see how systems and power hurt them.
• To keep going knowing we will lose some fights, and that we will never have a final, sure win that lasts forever.

This is the good quality of people who choose to be active in the world without pretending things are perfect. They do not hold onto ideas of perfect places that don't exist. They do not give up and think nothing good can happen. Instead, they build, even in groups that don't last forever, with broken hopes, in systems that are not finished – the strong but breakable ways of living where respect, sticking together, and hope can still live.

In this strange, changing world, smart resistance and smart mutual helping are not things we can choose to do or not do. They are what give us our respect and worth as humans. They don't promise there will be no violence, or that we will never feel weak.

They give us something calmer, stronger, more like real people: the ability to live, to act, and to love like our lives are important even when the world doesn't promise that they are important.

And maybe in that "like," in that kind, strong act of pretending that becomes real when we promise to do it, we find the closest thing to being saved that this changing world gives us.

Let me recite the first words of Dhammapada.

Preceded by mind
are phenomena,
led by mind,
formed by mind.

To live is to live with others. From birth, we are not thrown into the void but into relationships — of care, language, memory, and meaning. We do not choose to be born into a culture, into a way of life, into the rhythms of a shared world. This belonging is not an accident. It is our first condition of being.

It is in this sense that living in society is natural — not as a biological law, but as an existential fact. We grow by reflecting others, negotiating norms, finding shelter in shared rituals and stories. There is no self that stands before society; rather, the self is formed through it.

And yet, this truth — that we are communitarian beings — must not be confused with the illusion that our communities or identities are fixed, pure, or eternal. Cultures are not sealed containers. They are not singular essences that define us once and for all. Cultures evolve, split, remix, and interact. People migrate across them, reinterpret them, and sometimes reject them altogether.

To defend the dignity of community life is not to defend closed essentialism. It is to recognize that we inherit social forms, but we also transform them. That we are born into stories, but we can rewrite their endings. We are not condemned to mimic what came before. We are entrusted with shaping what comes next.

A healthy communitarian vision must be open to this tension. It must affirm that society matters — that local belonging, shared languages, mutual responsibilities, and intergenerational care are crucial for human flourishing. But it must also reject the temptation to turn belonging into a prison, or to use community as a weapon against outsiders, dissenters, or the newly different.

What emerges is a relational way of life: one that neither isolates the individual nor freezes the community into an unchanging idol. In this vision, identity is not a cage but a platform — a starting point for deeper dialogue, creativity, and political negotiation. The village matters, but so does the road that leaves it. Tradition matters, but so does the choice to reinterpret or depart from it.

The greatest danger is when power seizes the language of community to enforce conformity or erase difference. When those in charge claim to speak for “the culture” or “the nation” as if they are divine truths, they turn living traditions into tools of control. They suppress complexity, ignore change, and punish autonomy. That is not community. That is command.

True community is not afraid of difference. It adapts. It listens. It makes room for evolution. It understands that authentic belonging is not coerced — it is cultivated. And it honors that while we may not choose where we begin, we must be free to shape where we go.
This is why the task is not to abandon communities, but to humanize them. Not to burn down cultures, but to open them to their own richness. Not to romanticize the past, but to co-create a shared future that respects both roots and wings.

We need a politics that supports this vision — not by imposing a centralized model of society, but by enabling local agency, cultural resilience, and pluralist experimentation. By designing institutions that protect the right to belong without enforcing sameness. By balancing the memory of who we have been with the possibility of who we may become.

To live communally and yet reject fixed identities is not a contradiction. It is a mature politics of freedom — one grounded in the real conditions of human life, but never resigned to their limits. It is to say: we are born into togetherness, and we are responsible for making that togetherness just.

We tend to see maps as innocent things. We think that neutral diagrams that tell us where we are. They’re on our walls, in our pockets, and in our schools. We use them to locate ourselves, to find direction, and to feel a sense of place. But maps, like stories or myths, don’t just describe reality. They decide what counts as real.

Maps shape the world as much as they show it. They are not just tools but are instruments of power. Behind every neat border and labelled region lies a set of choices. They are about who gets to belong, who is left out, and what is considered valuable.

The history of map-making is not a silent one. It has been deeply tied to conquest, colonization, and control. When European empires expanded, they didn’t just invade land—they redrew it. They drew lines on paper that claimed ownership, divided communities, and renamed places that already had names. In doing so, they introduced a way of thinking we might call territorial essentialism—the idea that people naturally belong to the areas marked out for them.

This belief didn’t come from the land itself. It came from the ambitions of those who wanted to manage it.

In many parts of Southeast Asia before colonialism, territory was not a box with clear edges. It was more like a ripple. Power flowed outward from a center—like a sacred city or royal court—but the edges were soft. It is often known as Mandala system. People belonged through relationships, through language, trade, loyalty, and shared stories. The Khmer empire and Malay sultanates didn’t use borders the way colonial states later did. Their maps, if they had any, were maps of connection, not confinement.

Colonialism changed all that. Western cartographers arrived with rulers and grids. They flattened rich local knowledge into square boxes. They ignored how people used land spiritually, seasonally, or communally. Instead, land became property. It became something to tax, to sell, to extract. Indigenous geographies, oral traditions, pilgrimage paths and sacred forests were dismissed as childish or backward.

This wasn’t just a matter of drawing lines. It was a matter of deciding who could draw them. The mapmaker became a kind of silent ruler. The map maker was able to erase a people’s past, define their future, and determine who counted as a nation.

Over time, these foreign lines became internal beliefs. We began to treat them as if they had always been there, as if they were carved into the earth, not scribbled by colonial administrators in distant offices. We started to believe that the state, as drawn on a map, was the highest form of truth. That idea still shapes how governments rule and how people suffer.

After colonialism, things did not return to how they were. The newly independent states not only kept the old maps but also added new myths. They borrowed symbols from the pre-colonial past and attached them to colonial borders. Some countries claimed the shape of its nation as something ancient and sacred, even though it was only recently defined. Some countries celebrated its “unity in diversity” while suppressing dissent from groups like the indigenous peopls who had their own stories and their own maps. Take a look at Myanmar, India, Thailand or Indonesia for Southeast Asian examples.

Nationalism today often takes this form: a dangerous mix of rigid boundaries and selective memory. It uses both colonial tools and ancient empires to justify power. It claims that belonging is fixed—that each people has a rightful place, and everyone else is a stranger. This turns borders into barriers and identities into weapons.

What makes maps powerful is also what makes them dangerous: their simplicity. A line seems clean. A border feels final. But these drawings hide far more than they reveal. They leave out centuries of movement, intermarriage, negotiation, and exchange. They make it seem as if conflict only arises when someone crosses a line, when in fact the line itself may be the cause of the conflict.

Simplifying complexity is not neutral—it is political. When we flatten the world into boxes, we also flatten people. We erase the grey zones of belonging where most real life happens.

The most stubborn myth of all is that borders never change. That what is drawn on the map is timeless. But history constantly redraws the world. From Africa’s colonial frontiers to the breakup of the Soviet Union, borders are often the result of hasty deals and forgotten conversations. Yet we still treat them as sacred. In the South China Sea, China’s “Nine-Dash Line” is a perfect example. It is not a reflection of deep history, but a modern invention disguised as ancient truth. Maps like this aren’t used to understand the past. They are used to control the future. They are tools of power, used by elites to rally support, distract citizens, or assert control.

We do not need to throw away maps. We need to read them differently—with skepticism, empathy, and imagination.
Let us ask better questions: Who drew this map? For whom? Who is missing? What other ways of living together might we imagine?

Some ethnic groups, like the Rohingya or West Papuans, or even internal nations like Navajo, Karen or Shan, may choose to embrace strong identities in order to resist being erased. That is strategic essentialism, which means using the language of identity not because it is true forever and always, but because it is useful now. But even as we assert these "strategic" identities, we must remember that they are human creations, not eternal facts. Otherwise, there is a risk of us becoming who we fight.

The lasting solution lies in imagining new ways of belonging. Ways that allow for shared spaces, layered identities, and flexible governance. Borders can be meeting points, not prisons. Communities can be built on trust, not lines.

Nowhere is this struggle clearer than in Myanmar. The military-dominated state insists on a single characteristic—“Burmaness”—for a country filled with dozens of nations, hundreds languages, and countless histories. The Dobama Movement claimed that from the Himalayas to the sea, everyone must be Burman. It was later used to develop myths and justify control but not to build unity.

But the peoples fought back. The struggles are not just against the army, but against the idea that their identities could be reduced to conform lines on a map. Ethnic groups like the Kachin or Karen did not simply ask for independence. They demanded the right to be seen, to be complex, to belong without being absorbed. Myanmar’s neighbors have not aggressively attacked and assertively claimed the lands or peoples at its borders. It is not outsiders, but insiders, who continue to colonize in the name of national unity.

Maps are not the enemy. But treating them as sacred truth is. When maps are mistaken for moral law, they serve kleptocrats who hoard power, nepotists who inherit it, and plutocrats who buy it. The lines we inherit should not determine who we are. We must see maps for what they are: human tools, shaped by history, and always open to revision.

Only then can we begin to imagine a politics where belonging is not determined by geography alone but by dignity, memory, and mutual respect.

We have grown used to seeing politics as an arena of contests—where rival ideologies duel, interests are negotiated, and victories are often measured by numbers. It is, we assume, a place of strategies and calculations, of speeches and slogans, of power asserted and resisted. But somewhere along the way, we stopped speaking of one quietly radical idea: friendship.

Not the kind formed over dinner or shared music tastes—but a rarer kind, older and deeper. Friendship, in this richer sense, is the capacity to care without counting. It is the instinct to ask not “What can you do for me?” but “How might we live well, together?” It is rooted not in contracts or convenience, but in trust and the belief that the other person’s life—though unknown, unfamiliar—still matters.
What if politics, at its most human, was not about managing enemies, but about cultivating this kind of friendship?

Should we care strangers? There is a quiet moral revolution contained in the phrase political friendship. It doesn’t require sentimentality or shared biographies. It demands something simpler but harder: to carry the wellbeing of people we’ve never met into the decisions we make. To include them—equally and sincerely—in the circle of concern.

In a world increasingly shaped by profit, polarization, and performance, this is not easy. We are trained—by institutions, by markets, even by fear—to calculate, to measure worth, to define others by their usefulness or their alignment with our side.
But friendship, as a political principle, resists this. It is not transactional. It does not dissolve with disagreement. It does not withhold dignity. It asks us to remain loyal to the idea of others—not because they are like us, or because we agree—but because they are human.

Of course, we cannot speak of political friendship without speaking of power. Friendship cannot flourish in a vacuum. It grows—or withers—in the conditions we build around it. In societies marked by inequality, oppression, or historical violence, friendship is not merely a warm feeling; it is an act of justice. It asks difficult questions: Who sets the terms of recognition? Who is heard? Who belongs?
To practice political friendship in such a world is to commit not only to kindness, but to justice. It is to dismantle hierarchies that keep some people perpetually voiceless. It is to offer not just care, but solidarity.

Now, can friendship be a resistance against dominant power? In a time of increasing polarization—where people are reduced to labels, where politics risks becoming a form of civil war with or without guns—friendship may seem anachronistic. But perhaps it is exactly what we need.
Friendship, politically understood, is resistance against the flattening of others into enemies. It is the refusal to cancel complexity. It insists on dialogue, even in disagreement. It protects us from the cynical temptation to believe that politics is nothing more than domination dressed up in policy.

All politics rests on a slender thread: trust. And trust, like friendship, cannot be legislated into being. It is not built by surveillance or slogans. It grows slowly, in the patient work of showing up, listening, acknowledging harm, and not walking away.
When we lose friendship, we reach for control. More rules, harsher punishments, thicker walls. But none of these teach people to care. Only relationships do. And without care—without even the possibility of it—politics ceases to be a space for peace. It becomes a war managed by paperwork.

Let's think about unity. To speak of political friendship is not to demand agreement or sameness. In fact, the best friendships grow in friction—in the honest tension between difference and loyalty. Friends disagree, but they don’t discard each other. They stay, even when it’s uncomfortable. It is diversity in unity, not mere unity in diversity.

Political friendship, then, is not a mere utopia. It’s a discipline. It asks us to keep negotiating shared life across deep differences. To remain committed to each other even when trust is hard-earned. It invites us to reimagine conflict—not as a threat to be erased, but as a space where dignity can still be protected.

We might also ask: Who gets to be a political friend? Too often, our compassion is shaped by habit—by the boundaries we inherit from nation, race, religion, or ideology. But if friendship is to renew politics, it must unsettle those inherited limits.
It must teach us to ask not only “Who do I care about?”, but “How did I learn not to care about others?” And what might it mean to undo that learning?

I argue that Friendship is probably the Most Political Idea of all. Aristotle once called friendship the highest good of human life—not because it was easy, but because it reminded us that we are not solitary creatures. We are beings made to live with and for one another. Politics, if it is to heal rather than harm, must recover this reality. Not as a sentimental decoration, but as a foundation. Friendship might be the most demanding thing politics could ask of us. But it may also be the most liberating.

Because friendship teaches us that justice is not about fixing people, or sorting them into winners and losers. It is about sharing space, negotiating needs, and choosing dignity—together.

And perhaps that—more than power, more than profit—is the most radical political idea of all.

In most democratic imaginations, opposition is seen as a sign of health—a necessary balance to power, a space for alternative voices. But opposition is often romanticized in theory and demonized in practice. Especially in fragile or polarized societies, the space to dissent can be tightened not only by authoritarian control but also by democratic majorities that have forgotten one critical truth: losing an election does not mean forfeiting one’s dignity.

This is the paradox—democracy is said to be a system of consent, yet so often the consent of those who lose is treated as a formality rather than a foundational element. When power is claimed as victory rather than responsibility, the consent of the governed becomes hollow. And when those who lose their political ground are treated as obstacles instead of participants, the very legitimacy of the system begins to erode.

The phrase "consent of the governed" rings through many constitutions and declarations, but few ask: whose consent is being heard? And whose consent has been lost, ignored, or assumed?

In any election, there will be losers. But democratic opposition is not about temporary defeat—it is about preserving the political voice of those out of power. The majority may hold office, but democracy is sustained by the persistent presence of the minority. When the opposition is bullied into silence, caricatured as unpatriotic, or institutionally disabled, democracy begins to betray itself. Because democracy without a meaningful role for the opposition is merely a polite autocracy.

Consent is not the same as compliance. The defeated do not owe silence. They do not owe admiration. What they are owed is recognition—that their concerns still count, that their values are not obsolete, that their place in society is not contingent upon electoral success.

A truly democratic society protects the right to contest, not just the right to govern. It honors disagreement, not as a threat but as a contribution. This does not mean endless obstruction or cynical sabotage. It means that the voices of the politically outnumbered are not sacrificed at the altar of efficiency or unity.

Too often, democratic systems reduce opposition to a performance—symbolic seats in parliament, token debates, managed protests. But these gestures mean little when the deeper structures of decision-making remain locked. A good democracy doesn’t merely allow dissent; it integrates it. It builds channels for the minority to influence, to shape, and to revise. It ensures that the institutions of governance do not become extensions of the ruling party but remain accountable to the entire public, including those outside power.

This is especially crucial in societies where history has divided people along lines of identity, class, or geography. When opposition is concentrated in certain groups, the exclusion of opposition becomes the exclusion of entire peoples. And when this happens, the message is clear: only some voices matter. The rest are noise.

What then becomes of consent? It turns into something extracted rather than given. People go through the motions of democracy without feeling its spirit. Trust erodes. Cynicism grows. And from this wounded ground, deeper conflicts emerge.

The task, then, is to reclaim the meaning of democratic opposition—not as a tolerated nuisance but as a co-author of legitimacy. This requires institutional design that protects dissent, but more than that, it demands a culture that values disagreement not as defiance but as devotion to the shared project of living together.

It also requires that we resist the hunger for moral victory. That we see politics not as a contest to declare who is right forever, but as a space of ongoing negotiation between those with different views of the good. Opposition, in this light, is not the opposite of loyalty. It is a different kind of loyalty—a loyalty to a system that remains open, responsive, and plural.

Democratic opposition is about more than winning the next election. It’s about sustaining a society where even those without power still have presence. Where the consent of the governed is not assumed, but continuously renewed—through inclusion, through dialogue, and through the recognition that the voices of the "losers" are not disposable, but indispensable.

If democracy means anything, it means refusing to forget those who have lost. It means building a society where the opposition is not a placeholder but a partner. Where the consent of the lost is not a technicality, but a moral commitment. And where the dignity of every voice—especially the quiet, the defeated, the skeptical—is the measure of our collective strength.

In every society that seeks to be just, the language of rights is among its most sacred. We speak of the right to speak, the right to live, the right to be treated with dignity. Rights are powerful tools of defense—especially for the weak in the face of the strong. But rights alone are not enough. When disconnected from responsibility, rights risk becoming hollow. Worse, they risk becoming instruments of selfishness, entitlement, or selective moralism.

The modern obsession with rights tends to present them as fixed, self-evident, or universal truths. But in truth, rights are human constructions—the result of political struggles, cultural shifts, and collective agreements. They do not fall from the sky. They are claimed, negotiated, won, and redefined over time. This makes them both fragile and powerful. Fragile, because they can be revoked or manipulated. Powerful, because they express shared commitments that shape how we live together.

To claim a right is not to declare isolation from others, but to insist on one's inclusion within a moral and political community. Rights, in this way, are relational. They draw boundaries—not to separate, but to protect participation. My right to speak assumes your willingness to listen; my right to protest assumes a society that tolerates dissent. A right that cannot be respected by others is merely a slogan.

This is why responsibility is not the enemy of rights—it is their companion and condition. Without a culture of responsibility, rights float unmoored, subject to convenience or manipulation. But responsibility is often misunderstood. It is not about obedience to authority, nor about guilt or burden. True responsibility is about response—our ability and willingness to respond ethically to the presence, voice, and dignity of others.

Responsibility makes rights meaningful. It reminds us that rights are not shields to hide behind, but spaces to stand within—to protect others as much as ourselves. Responsibility transforms rights from tools of individual defense into instruments of common life.

However, to talk of responsibility in a deeply unequal world is dangerous if we are not careful. Too often, responsibility is demanded only from the weak, while the powerful are excused. The poor are told to be patient, the oppressed to behave, the suffering to endure. But true responsibility begins with power—those who hold more must bear more. Responsibility without justice becomes submission. Justice without responsibility becomes chaos.

This is where we must be skeptical of those who claim to "give" rights as if they are gifts from the top. Rights are not granted by grace; they are rooted in shared human agency. They are part of the struggle to live with others in ways that respect difference and negotiate conflict without domination.

Our task, then, is not to idolize rights, but to embed them in a culture of mutual care. And not to preach responsibility in the abstract, but to build structures that make responsibility possible—through shared power, fair institutions, and open dialogue. Responsibility cannot be demanded in a vacuum; it must be cultivated, modeled, and reciprocated.

A society obsessed only with rights becomes self-centered. A society focused only on responsibility becomes authoritarian. A just society must weave the two together—not as abstract doctrines, but as everyday practices. In families, schools, workplaces, and neighborhoods, we learn how to claim our rights by practicing responsibility—and how to take responsibility by being recognized in our rights.

To build such a society requires a shift in moral imagination: away from isolated individuals and toward interdependent agents. It calls us not to purity or perfection, but to humility and dialogue. And it asks us to remember: freedom is not the absence of others, but the presence of just relationships.

In the end, rights and responsibility are not opposing forces. They are the twin lungs through which democratic life breathes. Without both, our political body weakens. With both, we can build a society not of domination and denial, but of shared voice, shared power, and shared care.